Ψυχική υγεία και εργασία

Συνέντευξη με την κα Ευαγγελία Δεμερούτη, Καθηγήτρια Εργασιακής και Οργανωσιακής Ψυχολογίας στο Eindhoven University of Technology

Καθώς το ένα τρίτο της ημέρας μας το περνάμε εργαζόμενοι, είναι σημαντικό όχι μόνο να αισθανόμαστε ικανοποιημένοι από την εργασία μας, αλλά και να είμαστε πραγματικά καλά. Η ψυχική υγεία στον εργασιακό χώρο παραμελήθηκε για πάρα πολλά χρόνια, αλλά πλέον, με αφορμή τα δύο χρόνια που άλλαξαν την έννοια της εργασίας και επηρέασαν το περιβάλλον και τις σχέσεις γύρω από αυτήν, είναι καιρός να της δώσουμε τη σημασία που της αρμόζει. Τι μπορεί να κάνει ο εργαζόμενος για να νιώθει ικανοποίηση από τη δουλειά του και τι πρέπει να προσέξει ο εργοδότης; Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες, αλλά και ανάμεσα σε διαφορετικές γενιές εργαζομένων;

Πώς σκιαγραφείτε ένα εργασιακό περιβάλλον που προάγει την ψυχική υγεία και ευεξία των εργαζόμενων;

Πολύ βασική ερώτηση, γιατί από εκεί ξεκινούν όλα. Μπορώ να δώσω μία απλή απάντηση, που περιλαμβάνει δύο κατηγορίες παραγόντων - τους οποίους βρίσκουμε σε όλους τους εργασιακούς χώρους, σε όλα τα κράτη και σε όλους τους εργαζόμενους - και ευθύνονται για την εργασιακή ευεξία ή την επαγγελματική εξουθένωση. Η μία κατηγορία είναι οι εργασιακές απαιτήσεις, δηλαδή πτυχές της δουλειάς μας που απαιτούν προσπάθεια. Πρέπει να τις εκπληρώσουμε και γι’ αυτό στο τέλος μπορούν να μας απομυζήσουν την ενέργεια, δηλαδή να μας εξουθενώσουν, προκαλώντας ακόμη και βλάβες της υγείας μας. Εργασιακές απαιτήσεις είναι, για παράδειγμα, ο εργασιακός φόρτος, ο χρόνος εργασίας κ.ά. Μία άλλη κατηγορία αφορά παράγοντες που μας βοηθούν να ανταπεξέλθουμε και να εκπληρώσουμε τις εργασιακές απαιτήσεις, να τις διεκπεραιώσουμε με λιγότερα κόστη και εξουθένωση και να κάνουμε τη δουλειά μας καλύτερα και πιο αποτελεσματικά. Τους παράγοντες αυτούς τους ονομάζουμε εργασιακούς πόρους και είναι η αυτονομία, η ανατροφοδότηση, η κοινωνική υποστήριξη, η δυνατότητα να μάθουμε πράγματα κ.ά. Οπότε έχουμε από την μία πλευρά τις εργασιακές απαιτήσεις, από την άλλη τους εργασιακούς πόρους - και οι δύο παράγοντες πρέπει να βρίσκονται σε ισορροπία.

Μέσα σε έναν οργανισμό, ποιος είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος στο οποίο οι άνθρωποι “ανθίζουν”; Μπορεί ένας μεγάλος οργανισμός να έχει μία πραγματικά ενιαία κουλτούρα;

Οι υπεύθυνοι είναι πολλοί. Ο εργαζόμενος είναι ο πρώτος που επηρεάζει τη δουλειά του. Από εκεί και πέρα υπεύθυνοι είναι και ο προϊστάμενος, ο CEO, δηλαδή η κορυφή της ηγεσίας και, φυσικά, το κράτος με τους κανονισμούς και τα ωράρια εργασίας που θέτει. Όλοι αυτοί οι παράγοντες επηρεάζουν το εργασιακό περιβάλλον. Τώρα, το αν ένας οργανισμός μπορεί να έχει την ίδια κουλτούρα εξαρτάται από το πόσο μεγάλος είναι και το πόση διαφορετικότητα υπάρχει στις δραστηριότητες που έχει κάθε τμήμα του.

Leaders, managers, προϊστάμενοι. Ποιος είναι ο ρόλος τους στην ευεξία της ομάδας τους; Τι θα τους συμβουλεύατε να προσέξουν;

Θα τους έλεγα να προσέξουν αυτή την ισορροπία των εργασιακών απαιτήσεων και των εργασιακών πόρων, στους οποίους εκθέτουν τους εργαζομένους τους, καθώς είναι και αυτοί ένας ρυθμιστικός παράγοντας των απαιτήσεων και των πόρων των εργαζομένων. Επειδή βρίσκονται κοντά στους ανθρώπους τους και έχουν τη δικαιοδοσία να αποφασίσουν πολλά, μπορούν να παίξουν παρεμβατικό ρόλο στην εργασιακή υγεία, ώστε να διαμορφώσουν το εργασιακό περιβάλλον με την ισορροπία αυτή, αλλά και να είναι οι ίδιοι ένας εργασιακός πόρος για τους ανθρώπους τους. Επίσης, ο άλλος ο ρόλος που μπορούν να παίξουν αφορά την ενδυνάμωση, πρέπει δηλαδή να εμπιστεύονται τους εργαζομένους και να τους υποστηρίζουν ώστε να λαμβάνουν πρωτοβουλίες και να κάνουν τη δουλειά τους καλύτερα.

Σύμφωνα με έρευνα του ομίλου Adecco Global Workforce of the Future 2022, 1 στους 4 εργαζόμενους διεθνώς ανέφερε ότι η ψυχολογία του χειροτέρεψε τον τελευταίο χρόνο. Η Ελλάδα, μάλιστα, κατέχει τα αρνητικά πρωτεία, καθώς οι Έλληνες, σε ποσοστό 37% (10% πάνω από τον μέσο όρο), δηλώνουν ότι η ψυχική υγεία τους έχει χειροτερέψει τους τελευταίους 12 μήνες. Η πανδημία είναι η μόνη αιτία; Αν όχι, ποιες άλλες είναι;

Η πανδημία είναι μία σημαντική αιτία, όπως και το διάστημα που διήρκησε αλλά και το σοκ που έφερε σε πολλούς εργαζομένους και εργοδότες. Πολλοί εργαζόμενοι, για παράδειγμα, άλλαξαν δουλειά, ενώ κάποιοι είχαν την ευκαιρία ενδοσκόπησης και μπόρεσαν να δουν αν αυτό που κάνουν είναι κάτι που θα ήθελαν να συνεχίσουν. Η απόσταση βοήθησε πολύ σε όλα αυτά. Η πανδημία προκάλεσε όμως πολλές αλλαγές και στο εργασιακό περιβάλλον ανά τον κόσμο, καθώς οι άνθρωποι αναγκαστικά έπρεπε να δουλέψουν με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Στην Ελλάδα τώρα, εκτός από την κατάσταση αυτή (Covid) που είχε επίπτωση σε όλο τον κόσμο, υπάρχει και το αρνητικό δυναμικό της κρίσης, η οποία όντως είχε χειροτερέψει το εργασιακό περιβάλλον για πολλούς εργαζομένους ήδη από πριν.

Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, το 50% των Μillennials και το 75% των εκπροσώπων της Generation Z αναγκάστηκαν να παραιτηθούν από τη δουλειά τους εξαιτίας της διαταραγμένης ψυχικής τους υγείας, σε σχέση με αντίστοιχο ποσοστό 20% στις προηγούμενες γενιές εργαζόμενων. Ποιος είναι ο λόγος για τους οποίους οι Millennials και οι Gen Zers επηρεάζονται περισσότερο;

Οι Millennials και οι Gen Zers έχουν διαφορετικές αξίες απ’ ό,τι είχαν οι προηγούμενες γενιές και έχουν μεγαλώσει σε ένα διαφορετικό κοινωνικό περιβάλλον. Αν οι managers απευθύνονται στη νέα γενιά με τον τρόπο που θέλαμε να απευθυνθούν σε εμάς, δεν μιλούν στην καρδιά τους και δεν τους δίνουν αυτά που θέλουν να βρουν. Οι νέες γενιές αναζητούν πλέον άλλα κίνητρα και ψάχνουν άλλα πράγματα στο εργασιακό τους περιβάλλον που δεν έχουμε καταφέρει ακόμη να ενσωματώσουμε.

Αυτά τα ποσοστά «μεταφράζονται» με τον ίδιο τρόπο στην Ελλάδα και σε άλλες χώρες;

Είναι το ίδιο στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες χώρες. Δεν έχουμε διαφορά σ’ αυτό. Ειδικότερα, οι νέες γενιές πλέον σκέφτονται με τον ίδιο τρόπο. Η παγκοσμιοποίηση, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως το twitter κ.ά. βοηθούν ώστε οι άνθρωποι να εκτίθενται πλέον σε παρόμοια ερεθίσματα.

Σύμφωνα με την Έρευνα 2021 για την Ψυχική Υγεία και Ευεξία των εργαζομένων στην Ελλάδα, που πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με την Hellas EAP, την EY Ελλάδος και το Πειραματικό Εργαστήριο Ψυχολογίας του ΕΚΠΑ, οι γυναίκες εργαζόμενες εμφάνισαν υψηλότερες τιμές άγχους, κατάθλιψης και σωματοποίησης σε σχέση με τους άνδρες, ενώ εμφάνισαν και χαμηλότερη τιμή ποιότητας ζωής. Τα ευρήματα αυτά, μάλιστα, ευθυγραμμίζονται με αντίστοιχες έρευνες σε παγκόσμιο επίπεδο, στις οποίες οι γυναίκες εργαζόμενες εμφανίζονται σημαντικά επιβαρυμένες με έντονο στρες στην προσωπική και εργασιακή τους καθημερινότητα. Γιατί υπάρχει αυτή η διαφοροποίηση στα ποσοστά μεταξύ ανδρών και γυναικών και τι είναι αυτό που μπορεί να γίνει για να καλυτερεύσει η ψυχική υγεία των γυναικών;

Πρόκειται για ένα γνωστό φαινόμενο, ιδιαίτερα όσον αφορά συμπτώματα όπως η εξουθένωση και το στρες, που οι γυναίκες δηλώνουν ότι νιώθουν περισσότερο από τους άνδρες. Υπάρχουν διάφοροι λόγοι γι’ αυτό. Πρώτον, το ότι το εργασιακό περιβάλλον των γυναικών είναι χειρότερο από των ανδρών, διότι οι γυναίκες είναι σε πολλά εργασιακά περιβάλλοντα μειονότητες. Επίσης οι γυναίκες έχουν τον λεγόμενο διπλό φόρτο εργασίας - με το που τελειώνουν τη δουλειά τους δεν θα πάνε στο σπίτι τους να ξεκουραστούν όπως οι άνδρες, οπότε η ανάκαμψή τους διαταράσσεται. Αυτοί είναι οι δύο αντικειμενικοί λόγοι που εξουθενώνουν τις γυναίκες περισσότερο και χειροτερεύουν την κατάσταση.

Το quiet quitting, όρος που ακούμε συχνά, είναι πράγματι κάτι καινούριο; Μπορούμε να το βάλουμε στη σωστή του διάσταση;

Και παλαιότερα οι άνθρωποι άλλαζαν δουλειά ή πήγαιναν στη δουλειά τους και ήθελαν απλά να τη διεκπεραιώσουν και να φύγουν. Αυτό τότε ονομαζόταν αποπροσωποποίηση ή κυνισμός ή και απλά πρόθεση να αλλάξεις τη δουλειά σου. Η σιωπηλή παραίτηση είναι κάτι που είναι καινούριος ως όρος μόνο και προκαλείται από το εργασιακό περιβάλλον. Συνήθως, ένα εργασιακό περιβάλλον το οποίο έχει χαμηλούς εργασιακούς πόρους, δηλαδή λιγότερη αυτονομία, λιγότερη διαφορετικότητα δραστηριοτήτων και λιγότερη αναγνώριση και υποστήριξη για τον εργαζόμενο, σε αποστασιοποιεί και σε οδηγεί σε μία τέτοια συμπεριφορά.

Ποιες πρέπει να είναι σήμερα οι πολιτικές της ευεξίας σε μία εταιρεία;

Πρέπει να υπάρχει ισορροπία μεταξύ εργασιακών απαιτήσεων και εργασιακών πόρων και, επιπλέον, οι εργασιακές απαιτήσεις να μην είναι υψηλές, ώστε να μπορούν οι εργαζόμενοι να ανταπεξέλθουν σε αυτές. Αυτή η ισορροπία μπορεί να ρυθμιστεί από διάφορους ανθρώπους (εργαζόμενο, προϊστάμενο, top management, κράτος) και όλοι πρέπει να φροντίσουν να συμβάλλουν σ’ αυτήν με top-down και bottom-up προσεγγίσεις.

Έχουν αλλάξει σε σχέση με το περασμένο διάστημα τα best practices από την πλευρά των εταιρειών

Ναι, με την έννοια ότι οι οργανισμοί περιμένουν πια από τους εργαζομένους πρωτοβουλία - τουλάχιστον εδώ στην Ευρώπη. Δεν υπάρχουν πλέον τόσο ξεκάθαρες περιγραφές των εργασιακών σχέσεων, τις δημιουργεί ο καθένας μόνος του με συζήτηση με τον προιστάμενό του. Ως υπεύθυνος, δεν μπορείς να κάνεις το ίδιο για όλους, πρέπει να έχεις άλλου είδους σχέση με κάθε εργαζόμενο και να αναγνωρίσεις τι πρέπει να κάνεις για τον καθένα.

Ποιοι παράμετροι θα κάνουν τελικά τους εργαζόμενους του 2023 ευτυχισμένους;

Νομίζω ότι το καλύτερο που θα μπορούσα να ευχηθώ στον καθένα είναι να έχει μία ισορροπία των πόρων και των απαιτήσεων σε όλους τους τομείς.

Η ευεξία μας στην εργασία όμως, δεν συνδέεται με μία ευρύτερη πραγματικότητα για τον καθένα; Σε ποιο βαθμό η προσωπική ζωή και το κοινωνικό γίγνεσθαι συμβάλλουν σε όλα αυτά τα ποσοστά που μετράμε και, ως συνέπειες, τις αποδίδουμε στο εργασιακό περιβάλλον;

Η προσωπική ζωή μπορεί να είναι και αυτή μία απαίτηση, ένας επιπλέον χώρος που σε βοηθά να ανταπεξέλθεις και στις εργασιακές και στις κοινωνικές σου απαιτήσεις. Όπως ανακαλύψαμε με τον Covid, οι τομείς της ζωής μας είναι πολύ συνδεδεμένοι μεταξύ τους και αλληλεπιδρούν άμεσα. Η προσωπική ζωή δεν είναι απλά αφιερωμένη στο να ξεκουραζόμαστε και να μην κάνουμε τίποτα, μπορεί να μας κάνει πιο ευτυχισμένους και να μας δώσει ενέργεια, την οποία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και στην εργασιακή μας ζωή. Κάτι άλλο που πρέπει να προσέχουμε είναι, όταν συμβαίνουν μη επιθυμητά πράγματα στην εργασιακή μας ζωή, να έχουμε τη δυνατότητα να τα διαχειριζόμαστε μόνοι μας, να φροντίζουμε δηλαδή να μπλοκάρουμε τις αρνητικές ενέργειες και να επιτρέπουμε τις θετικές. Δεν θα μας οργανώσει κάποιος, πρέπει εμείς να είμαστε υπεύθυνοι να οργανώσουμε με υγιή τρόπο τον εαυτό μας.

Η συνέντευξη υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Interamerican Innovation Hub, το πρόγραμμα καινοτομίας της Interamerican, που κτίζει σχέσεις και συνεργασίες στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, στο ευρύτερο οικοσύστημα της καινοτομίας.

Δεν έχει σημασία αν είστε μια νεοσύστατη εταιρεία, ένα προοδευτικό πανεπιστήμιο ή μία μεγάλη επιχείρηση. Αν έχετε ένα ψηφιακό working solution που σχετίζεται με την ψυχική υγεία και ευεξία της οικογένειας και των μελών της, θα χαρούμε να μας το παρουσιάσετε!

Μάθετε περισσότερα για το Interamerican Innovation Hub.