Μύθοι και αλήθειες σχετικά με το ανοσοποιητικό σύστημα

Την ανάπτυξη του παρόντος κειμένου ανέλαβε η ομάδα Ιατρών του Ινστιτούτου Prolepsis, Σοφία Τζιρίτα και Αναστασία Πανταζοπούλου, και τα μέλη της Επιστημονικής Ομάδας του Ινστιτούτου, Ντίνα Ζώτα, Ψυχολόγος - Ειδικός Προαγωγής Υγείας και Αφροδίτη Βελουδάκη, Ειδικός Επικοινωνίας της Υγείας, υπό την εποπτεία της Δρ. Αθηνάς Λινού, Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Prolepsis.

Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι ένα από τα σημαντικότερα και πιο περίπλοκα συστήματα του οργανισμού μας, το οποίο δουλεύει ασταμάτητα όλο το 24ωρο για να μας κρατάει υγιείς. Τι ακριβώς είναι όμως το ανοσοποιητικό σύστημα; Πώς μας προστατεύει και γιατί είναι τόσο σημαντικό;

Το ανοσοποιητικό σύστημα είναι ένα τεράστιο δίκτυο οργάνων, κυττάρων (λευκών αιμοσφαιρίων), πρωτεϊνών (αντισωμάτων) και χημικών ουσιών. Λειτουργεί ώστε να μας προστατεύει από τους εισβολείς - παθογόνους μικροοργανισμούς (δηλαδή από βακτήρια, ιούς, παράσιτα και μύκητες), οι οποίοι προκαλούν διάφορες ασθένειες. Κάθε ένα από τα στοιχεία που αποτελούν το ανοσοποιητικό μας έχει συγκεκριμένο ρόλο, αλλά όλα μαζί επικοινωνούν και συνεργάζονται αρμονικά για να πετύχουν τον στόχο τους. Σκοπός του ανοσοποιητικού είναι να αναγνωρίσει τους εισβολείς και να τους σκοτώσει ή έστω να περιορίσει τον πολλαπλασιασμό τους και τη βλάβη που προκαλούν σε περίπτωση που έχουν προλάβει κι έχουν εισβάλλει στον οργανισμό μας.

Η καταπολέμηση ενός μικροοργανισμού γίνεται μέσω περίπλοκων μηχανισμών που απαιτούν την συνεργασία των στοιχείων του ανοσοποιητικού, με πιο γνωστό μηχανισμό την παραγωγή αντισωμάτων. Τα αντισώματα είναι πρωτεΐνες που παράγονται από κύτταρα του ανοσοποιητικού. Έχουν ως στόχο την αναγνώριση συγκεκριμένων ξένων ουσιών (που ονομάζονται αντιγόνα) που έχουν εισβάλλει στον οργανισμό και στη συνέχεια προκαλούν την αδρανοποίηση ή την καταστροφή τους. Αφού ο οργανισμός μας καταπολεμήσει μια ασθένεια που προκαλείται από παθογόνους μικροοργανισμούς, αποκτάμε τη λεγόμενη ανοσία για την ασθένεια αυτή, αφού τα αντισώματα συνεχίζουν να υπάρχουν και, εάν και όποτε εισβάλλουν εκ νέου οι συγκεκριμένοι παθογόνοι μικροοργανισμοί, τους αναγνωρίζουν και τους καταπολεμούν άμεσα.

Τον τελευταίο καιρό, και ιδιαίτερα τα τελευταία τρία περίπου χρόνια λόγω της πανδημίας COVID- 19, ακούμε όλο και περισσότερο για το ανοσοποιητικό μας σύστημα, πόσο σημαντικό είναι και με ποιους τρόπους μπορούμε να το ενισχύσουμε. Μέσα σε όλον αυτόν τον όγκο πληροφοριών που δεχόμαστε καθημερινά, τι είναι τελικά αλήθεια και τι είναι απλώς μία λανθασμένη πεποίθηση; Ας δούμε αναλυτικά παρακάτω.

Μύθος ή Αλήθεια;

Ο πυρετός είναι βλαβερός για τον οργανισμό μας.

× Μύθος

Πολλοί αμυντικοί μηχανισμοί συχνά μας ταλαιπωρούν και εξαντλούν τον οργανισμό μας. Μία τέτοια περίπτωση είναι και ο πυρετός. Υπάρχει λόγος που το σώμα μας αυξάνει τη θερμοκρασία του και δεν είναι άλλος από το να καταπολεμήσει τον εισβολέα (παθογόνο μικροοργανισμό). Γι’ αυτό, δεν είναι σωστό να λαμβάνουμε αντιπυρετικά αμέσως μόλις το θερμόμετρο ξεφύγει από τη φυσιολογική θερμοκρασία! Δίνουμε πάντα χρόνο στον οργανισμό μας να αντιδράσει με τα δικά του «όπλα»μ εκτός και αν ο πυρετός δεν υποχωρεί ή παρουσιάζουμε πολύ υψηλές θερμοκρασίες και αίσθημα δυσφορίας.

Ντύσου καλά θα κρυώσεις!

× Μύθος

Δεν υπάρχει γονιός, γιαγιά ή παππούς που να μην έχει πει αυτήν τη φράση! Από παλιά οι άνθρωποι είχαν παρατηρήσει ότι τον χειμώνα τα παιδιά αρρωσταίνουν περισσότερο και πιο εύκολα. Όχι όμως λόγω του κρύου… Από την εποχή του Ιπποκράτη, έχει παρατηρηθεί μια εποχικότητα στις λοιμώξεις και υπάρχουν διάφορες υποθέσεις που αιτιολογούν αυτό το φαινόμενο. Αρχικά, πολλοί από τους ιούς του αναπνευστικού επιβιώνουν και πολλαπλασιάζονται καλύτερα σε κρύα κλίματα. Ακόμη, υπάρχουν ενδείξεις, ότι όταν εισπνέουμε κρύο αέρα επηρεάζεται η λειτουργία του πρώτου αμυντικού μηχανισμού που έχουμε – στον ρινικό βλεννογόνο. Τέλος, είναι γεγονός ότι τον χειμώνα περνάμε περισσότερο χρόνο σε εσωτερικούς χώρους με αποτέλεσμα να είναι πιο εύκολη η μετάδοση λοιμώξεων του αναπνευστικού μεταξύ των ατόμων. Το κρύο λοιπόν δημιουργεί ευνοϊκές συνθήκες  για τους παθογόνους μικροοργανισμούς, ώστε να μας επιτεθούν!

Τα εμβόλια είναι ο κυριότερος επιστημονικά τεκμηριωμένος τρόπος ενίσχυσης του ανοσοποιητικού.

Αλήθεια

Όλοι εξοικειωνόμαστε με τη διαδικασία του εμβολιασμού από πολύ μικρή ηλικία. Κι αυτό διότι τα εμβόλια είναι πολύ σημαντικά για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού μας. Με το εμβόλιο εισάγεται στον οργανισμό μας μια νεκρή ή εξασθενημένη μορφή ενός παθογόνου μικροοργανισμού, ώστε να αποκτήσουμε ανοσία για την αντίστοιχη ασθένεια χωρίς όμως να αρρωστήσουμε. Η χρήση των εμβολίων είναι πολύ αποτελεσματική. Βάσει του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), εκτιμάται ότι σώζονται 2 με 3 εκατομμύρια ζωές κάθε χρόνο από ασθένειες, όπως διφθερίτιδα, τέτανος, κοκκύτης, γρίπη και ιλαρά, λόγω του εμβολιασμού. Επίσης, τα εμβολιαστικά προγράμματα βασίζονται στην “ανοσία της αγέλης”, δηλαδή στην ανοσοποίηση μεγάλου τμήματος του πληθυσμού. Με αυτόν τον τρόπο, μειώνεται ο αριθμός των πιθανών ατόμων που μπορεί να νοσήσουν σε επίπεδο μικρότερο από αυτό που απαιτείται για να γίνει μετάδοση, και έτσι προστατεύονται οι μη εμβολιασμένοι και οι ανοσοκατεσταλμένοι.

Συνεπώς, πρέπει πάντα να έχουμε στο μυαλό μας ότι ο εμβολιασμός είναι ο πιο αποτελεσματικός τρόπος ενίσχυσης του ανοσοποιητικού συστήματος. Υπάρχουν βέβαια και συμπληρωματικοί τρόποι που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής μας, όπως η πλήρης και ισορροπημένη διατροφή, ο επαρκής ύπνος κ.ά., οι οποίοι στοχεύουν σε μια “φυσική” και ίσως πιο “παραδοσιακή” προσέγγιση. Τους τρόπους αυτούς καλό είναι να εφαρμόσουμε στην καθημερινότητα μας, αφού εκτός από την ενίσχυση του ανοσοποιητικού, χρησιμεύουν επίσης στο να νιώθουμε ευεξία στη ζωή μας.

“Ένα μήλο την ημέρα το γιατρό τον κάνει πέρα.”

Αλήθεια … όχι μόνο για τα μήλα φυσικά!

Μία ισορροπημένη και υγιεινή διατροφή με ποικιλία σε τρόφιμα, όπως φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής άλεσης, καλής ποιότητας πρωτεΐνες φυτικής και ζωικής προέλευσης, αλλά και επαρκή κατανάλωση νερού, λειτουργεί ενισχυτικά για τον ανθρώπινο οργανισμό. Ταυτόχρονα, η αποφυγή επεξεργασμένων τροφίμων και η περιορισμένη κατανάλωση αλατιού, πρόσθετων σακχάρων και κορεσμένων λιπαρών παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στη λειτουργία του ανοσοποιητικού. Επιπλέον, από τη διατροφή προσλαμβάνουμε συστατικά με αντιοξειδωτική και αντιφλεγμονώδη δράση που λειτουργούν ενισχυτικά για τους αμυντικούς μηχανισμούς μας! Ενδεικτικά, τα φρούτα και τα λαχανικά μας δίνουν καροτενοειδή και βιταμίνη C, το κρέας, τα ψάρια, τα θαλασσινά και τα όσπρια μας δίνουν ψευδάργυρο και σίδηρο, ενώ το γιαούρτι μας δίνει προβιοτικά. Επίσης, το μέλι είναι μια καλή εναλλακτική της ζάχαρης, καθώς μεταξύ άλλων περιέχει φλαβονοειδή και άλλες ουσίες με αντιμικροβιακή και αντιφλεγμονώδη δράση. Όλα αυτά τα συστατικά και πολλά ακόμη φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο στη λειτουργία του ανοσοποιητικού μας συστήματος.

Έχεις κρυώσει, νιώθεις άρρωστος/η; Θα σου φτιάξω κοτόσουπα!

Κι όμως υπάρχει …. Αλήθεια πίσω από αυτήν τη φράση

Η ζεστή κοτόσουπα είναι το φαγητό που όλοι μας έχουμε συνδέσει με το κρυολόγημα και υπάρχει μια καλή εξήγηση γι’ αυτό. Όταν είμαστε άρρωστοι, ένας βασικός λόγος πίσω από το αίσθημα της κούρασης και της αδυναμίας (αλλά και ο συχνότερος λόγος που άνθρωποι με λοιμώξεις καταλήγουν στο τμήμα επειγόντων των νοσοκομείων) είναι η αφυδάτωση. Το να καταναλώνουμε πολλά υγρά – όχι μόνο νερό – σίγουρα θα μας βοηθήσει να ανακάμψουμε πιο γρήγορα. Η σούπα λοιπόν, δίνει μια πιο νόστιμη εναλλακτική από το απλό νερό, ώστε να αναπληρώσουμε τα υγρά και τους ηλεκτρολύτες που μας χρειάζονται. Παράλληλα, οι πρωτεΐνες (του κρέατος) και οι βιταμίνες (των λαχανικών) που περιέχει, δίνουν τον τέλειο συνδυασμό θρεπτικών συστατικών που χρειαζόμαστε. Φυσικά δεν είναι μόνο η κοτόσουπα που βοηθάει. Κάθε είδους σούπα, φυσικοί χυμοί, αφεψήματα βοηθάνε εξίσου!

Φάε καλά για να μην αρρωστήσεις…

× Εξαρτάται πώς το εννοούμε ….

Άλλη μία φράση που μας έρχεται από τα παλιά, όταν οι άνθρωποι είχαν συνδέσει το χαμηλό σωματικό βάρος με την αδυναμία και την ασθένεια. Ωστόσο, πλέον η φράση αυτή κρύβει και έναν μεγάλο μύθο…ότι το παραπάνω βάρος μας κάνει πιο γερούς απέναντι σε λοιμώξεις.

Οι μελέτες είναι πλέον ξεκάθαρες στο ότι το υπερβάλλον σωματικό βάρος και η παχυσαρκία επηρεάζουν αρνητικά την άμυνα του οργανισμού μας, κάνοντάς μας πιο ευάλωτους στις λοιμώξεις. Συνεπώς, στη φράση «Φάε μην αρρωστήσεις..» απαντάμε με «παν μέτρον άριστον». Μια πλήρης και ισορροπημένη διατροφή μας βοηθάει να διατηρήσουμε ένα φυσιολογικό σωματικό βάρος, το οποίο με τη σειρά του βοηθάει στη σωστή λειτουργία του ανοσοποιητικού.

«Αρρωσταίνω συχνά γιατί δεν παίρνω κάποιο συμπλήρωμα διατροφής» ή «Αφού παίρνω συμπλήρωμα διατροφής γιατί αρρωσταίνω»…

× Μύθος

Σίγουρα κάποια στιγμή έχουμε ακούσει κάτι τέτοιο ή ακόμη το έχουμε πει και οι ίδιοι. Ζούμε σε μία εποχή με πληθώρα από συμπληρώματα διατροφής που περιέχουν μία ουσία ή συνδυασμό ουσιών, όπως βιταμίνες A, B, C, D,E, φυλλικό οξύ, καθώς και ιχνοστοιχεία όπως ο ψευδάργυρος, το σελήνιο, ο σίδηρος και ο χαλκός. Και η αλήθεια είναι πως μπορούμε να τα προμηθευτούμε και χωρίς κάποια συνταγή ή σύσταση γιατρού. Ωστόσο, τα συμπληρώματα διατροφής δεν έχει βρεθεί ότι μειώνουν τον κίνδυνο μόλυνσης από οποιαδήποτε είδους λοίμωξη, ακόμη και από το κοινό κρυολόγημα. Επιπλέον, όπως ορίζει και το Εθνικό Ινστιτούτο Υγείας των Ηνωμένων Πολιτειών, η κατανάλωση συμπληρωμάτων σε μεγαλύτερη δόση από την ενδεικνυόμενη, η κατανάλωση πολλών συμπληρωμάτων και η λήψη τους στη θέση κάποιας φαρμακευτικής αγωγής αυξάνουν τις πιθανότητες να επιβαρύνουν την υγεία μας. Χρειάζεται λοιπόν προσοχή! Πάντα να θυμόμαστε ότι για τη διατήρηση ενός υγιούς ανοσοποιητικού συστήματος είναι απαραίτητη η υιοθέτηση μια πλήρους και ισορροπημένης διατροφής. Οποιοδήποτε συμπλήρωμα διατροφής αποφασίσουμε να καταναλώσουμε έρχεται να συμπληρώσει μια διαπιστωμένη έλλειψη και εφόσον μας το έχει προτείνει ο γιατρός μας, όχι να αντικαταστήσει κάτι από τη διατροφή μας.

Τα μπαχαρικά μπορούν να μας βοηθήσουν να καταπολεμήσουμε τις λοιμώξεις.

× Μύθος

Συγκεκριμένα μπαχαρικά, όπως ο κουρκουμάς, το μαύρο πιπέρι, η κανέλα και το σκόρδο, πράγματι περιέχουν συστατικά με αντιμικροβιακή και αντιφλεγμονώδη δράση. Παρόλα αυτά, τα μέχρι τώρα δεδομένα δεν αποδεικνύουν ότι η κατανάλωσή τους – ακόμη και σε μεγαδόσεις – μπορεί να μας προστατεύσει από λοιμώξεις. Φυσικά, η κατανάλωσή τους στα πλαίσια μια ισορροπημένης διατροφής είναι ενδεδειγμένη και μπορεί να λειτουργήσει ενισχυτικά στην άμυνα του οργανισμού.

Κοιμάμαι καλά και δεν αρρωσταίνω συχνά

Ένας ακόμη λόγος να κοιμόμαστε επαρκώς…. Αλήθεια

Πρόσφατες έρευνες έρχονται να συνδέσουν τον επαρκή και ποιοτικό ύπνο με την καλή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Πολλές λειτουργίες του ανοσοποιητικού έχουν ρυθμούς συγχρονισμένους με τους κιρκάδιους ρυθμούς ύπνου-αφύπνισης, κάτι που αντικατοπτρίζει τη συνεργασία των δυο συστημάτων. Ο κιρκάδιος ρυθμός χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη ρυθμική αλλαγή των λειτουργιών του σώματός μας κατά τη διάρκειας όλης της ημέρας. Ακόμη, έχει βρεθεί ότι η απάντηση του ανοσοποιητικού στον εμβολιασμό, είναι καλύτερη όταν μετά τον εμβολιασμό ακολουθεί ένας καλός νυκτερινός ύπνος. Φαίνεται μάλλον ότι το ανοσοποιητικό σύστημα εκμεταλλεύεται τις συνθήκες που ο οργανισμός μας είναι «offline» κατά τη διάρκεια του ύπνου, ώστε να βελτιώσει την ανοσολογική του μνήμη. Η παρατεταμένη στέρηση ύπνου συνοδεύεται από μια στρεσσογόνο απάντηση του οργανισμού, προκαλώντας ανοσοανεπάρκεια και μια κατάσταση που περιγράφεται καλύτερα ως “χρόνια φλεγμονή χαμηλού βαθμού”, οι οποίες έχουν καταστροφικά αποτελέσματα για την υγεία. Γι’ αυτό, είναι σημαντικό ο ύπνος να είναι μια από τις βασικές μας προτεραιότητες.

H άθληση εξασθενεί το ανοσοποιητικό.

× Μύθος

Υπάρχουν δεδομένα που δείχνουν ότι η υπερβολική και έντονη άσκηση μπορεί να καταπονεί τον οργανισμό. Ωστόσο, η σωματική δραστηριότητα σε οποιαδήποτε μορφή της ενισχύει την άμυνα του οργανισμού, μειώνοντας το στρες και τη φλεγμονή. Αυτό είναι συμβατό και με τις κατευθυντήριες οδηγίες του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) και του Εθνικού Διατροφικού Οδηγού της χώρας μας, που ενθαρρύνουν τα άτομα να συμμετέχουν σχεδόν καθημερινά σε σωματική δραστηριότητα 30 – 60 λεπτών.

Το κάπνισμα και το αλκοόλ σκοτώνουν τα μικρόβια και άρα μας προστατεύουν από λοιμώξεις.

× Μύθος

Η έκθεση στον καπνό του τσιγάρου, ακόμα κι όταν δεν καπνίζουμε εμείς αλλά βρισκόμαστε σε χώρους όπου οι άλλοι καπνίζουν, μπορεί να οδηγήσει σε ένα αδύναμο ανοσοποιητικό σύστημα. Ας μην ξεχνάμε, ότι βάσει στοιχείων του Κέντρου Ελέγχου και Πρόληψης Νοσημάτων των Ηνωμένων Πολιτειών (CDC), το κάπνισμα είναι βλαβερό για την ικανότητα του οργανισμού μας να πολεμάει τις ασθένειες, με κάποιες από τις περίπου 7000 χημικές ουσίες που περιέχει το τσιγάρο να παρεμβαίνουν στο ανοσοποιητικό. Ακόμη, το αλκοόλ καταστέλλει το ανοσοποιητικό με πολλαπλούς τρόπους, όπως με το να επιτίθεται στα αντισώματα οδηγώντας σε αυξημένο κίνδυνο λοιμώξεων.

Η ατμοσφαιρική ρύπανση μας κάνει πιο ευάλωτους στις λοιμώξεις του αναπνευστικού.

Αλήθεια

Είναι γνωστό ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι μια από τις μεγαλύτερες περιβαλλοντικές απειλές για την ανθρώπινη υγεία παγκοσμίως, έχοντας τόσο οξείες όσο και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. Οι ρύποι έχουν επίσης δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία. Ουσιαστικά, παρεμβάλουν στους μηχανισμούς του ανοσοποιητικού και του αναπνευστικού μας συστήματος που οδηγούν σε αποδυνάμωση της ανοσολογικής απόκρισης και προβλήματα στην αναπνευστική λειτουργία αντίστοιχα. Γενικότερα, η ατμοσφαιρική ρύπανση και η αλληλεπίδρασή της με το ανοσοποιητικό είναι τομέας έντονης έρευνας από την επιστημονική κοινότητα. Υποθέσεις, για παράδειγμα, όπως η συσχέτιση μεταξύ ρύπων και ασθενειών του ανοσοποιητικού (όπως οι αυτοάνοσες παθήσεις), βρίσκονται υπό το μικροσκόπιο των ερευνητών.

Από όσα αναφέραμε παραπάνω, μπορούμε να κατανοήσουμε πόσο πολύπλοκο και ταυτόχρονα πόσο εντυπωσιακό είναι το ανοσοποιητικό μας σύστημα, το οποίο φροντίζει κάθε μέρα και όλη μέρα να μας προστατεύει όσο καλύτερα μπορεί. Η διατήρηση της ισορροπίας του ανοσοποιητικού, στην οποία αναφερθήκαμε πολλές φορές, είναι αυτή στην οποία στοχεύουμε και που η φύση πολύ σοφά έχει ρυθμίσει, ώστε το ανοσοποιητικό να λειτουργεί προς όφελός μας κι όχι εις βάρος μας. Είναι σημαντικό, να προσέχουμε κι εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας και να θέλουμε να έχουμε ένα γερό ανοσοποιητικό. Αυτό που όμως δεν πρέπει ποτέ να ξεχνάμε είναι ότι όλα στο σώμα μας είναι αλληλένδετα. Γι’ αυτό, και το να έχουμε μια καλή γενική υγεία, η οποία περιλαμβάνει έναν υγιεινό τρόπο ζωής, και το να αποφεύγουμε τις υπερβολές οποιουδήποτε είδους είναι τα βασικά θεμέλια ώστε να χτίσουμε ένα δυνατό οργανισμό.

Για τη δημιουργία του παρόντος αξιοποιήθηκαν περισσότερες από 30 επιστημονικές πηγές οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι οι εξής: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων, Σχολή Δημόσιας Υγείας Πανεπιστημίου Harvard, Nature Reviews Immunology, Frontiers in Immunology και άλλα επιστημονικά περιοδικά.