Το μαγικό ταξίδι της εγκυμοσύνης και η ενδομήτρια ζωή: τι πρέπει να γνωρίζουμε;

Την ανάπτυξη του παρόντος κειμένου ανέλαβε η Ελένη Παπαδημητρίου, Παιδίατρος, και τα μέλη της Επιστημονικής Ομάδας του Ινστιτούτου, Αναστασία Πανταζοπούλου, Ιατρός Εργασίας - Ιατρός Δημόσιας Υγείας, Ντίνα Ζώτα, Ψυχολόγος - Ειδικός Προαγωγής Υγείας και Αφροδίτη Βελουδάκη, Ειδικός Επικοινωνίας της Υγείας, υπό την εποπτεία της Δρ. Αθηνάς Λινού, Καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Prolepsis.

Η εγκυμοσύνη αποτελεί μια από τις σημαντικότερες στιγμές στη ζωή μιας γυναίκας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι αρκετές φορές δεν έχει δυσκολίες, άγχη και καταστάσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν με δύναμη και υπομονή. Οι αλλαγές, τόσο οι σωματικές όσο και οι ψυχολογικές και συναισθηματικές, είναι πολύ μεγάλες και πραγματικά συγκλονιστικές, καθώς μέσα στο σώμα της μέλλουσας μητέρας δημιουργείται και αναπτύσσεται μια νέα ζωή. Ενδεικτικά, όσον αφορά στο σώμα παρατηρούνται αλλαγές στο στήθος, το οποίο ετοιμάζεται για να προσφέρει γάλα στο μωρό που θα γεννηθεί, στην λεκάνη, καθώς οι μύες της λεκάνης γίνονται μαλακοί και ελαστικοί, ώστε να μπορούν να τεντωθούν και να διευκολύνουν την έξοδο του εμβρύου κατά τον τοκετό, πόνος στην μέση, λόγω της πρόσληψης βάρους της γυναίκας κ.ά. Σημαντικές είναι επίσης οι ψυχολογικές μεταπτώσεις, καθώς υπάρχουν περίοδοι μεγάλη χαράς και ενθουσιασμού και άλλες με άγχος και στρες για την ζωή μετά την γέννηση του μωρού. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, αυτή η περίοδος προσμονής για την απόκτηση ενός παιδιού αποτελεί παράλληλα και μια περίοδο προετοιμασίας για την ανάληψη του νέου ρόλου των γονεών. Παρακάτω ακολουθούν χρήσιμες πληροφορίες αναφορικά με τα διάφορα στάδια της εγκυμοσύνης, τις μεταβολές που παρατηρούνται στη μητέρα και το μωρό, αλλά και τις διάφορες εξετάσεις που πραγματοποιούνται σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα.

Μία εγκυμοσύνη διαρκεί συνολικά 40 εβδομάδες, μετρώντας από την πρώτη ημέρα της τελευταίας περιόδου (εμμήνου ρύσεως) έως την ημέρα που θα γεννηθεί το μωρό.

Η εγκυμοσύνη χωρίζεται αδρά σε τρία στάδια:

• Πρώτο τρίμηνο: πρόκειται για την περίοδο από τη σύλληψη έως και τη 12η εβδομάδα της κύησης.
• Δεύτερο τρίμηνο: πρόκειται για την περίοδο από τη 13η ως και την 27η εβδομάδα.
• Τρίτο τρίμηνο: πρόκειται για την περίοδο από την 28η εβδομάδα έως τοντοκετό.

Πρώτο τρίμηνο – 1η εβδομάδα(σύλληψη) έως και 12η εβδομάδα

Είναι η περίοδος κατά την οποία το σώμα και ο οργανισμός της μέλλουσας μητέρας προσαρμόζονται στην εγκυμοσύνη, ώστε να μπορέσει να ανταποκριθεί στις σημαντικές απαιτήσεις αυτής της περιόδου. Στις τέσσερις εβδομάδες της κύησης έχει αρχίσει να σχηματίζεται το νευρικό σύστημα του μωρού, δηλαδή ο εγκέφαλος και ο νωτιαίος μυελός, καθώς και η καρδιά του. Την 6^η εβδομάδα της κύησης μπορεί συνήθως ο γυναικολόγος να ακούσει την καρδιά του μωρού κατά τον υπερηχογραφικό έλεγχο, που ήδη μπορεί να έχει αρχίσει να κτυπά. Επιπλέον, αρχίζουν να αναπτύσσονται τα άκρα του. Το ύψος του είναι περίπου 10 χιλιοστά.

Στις 8 εβδομάδες της κύησης έχουν αρχίσει να αναπτύσσονται όλα τα βασικά όργανα του εμβρύου, η καρδιά του συνεχίζει να χτυπά, τα χεράκια και τα ποδαράκια του μεγαλώνουν περισσότερο, ενώ σχηματίζονται επίσης τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών. Επιπλέον, τα χαρακτηριστικά του προσώπου αρχίζουν να σχηματίζονται και ο ομφάλιος λώρος είναι πια εμφανής. Το μήκος του εμβρύου στο τέλος των 8 εβδομάδων, είναι περίπου 2,5 εκατοστά και το βάρος του 4 γραμμάρια.

Στις 12 εβδομάδες περίπου, το νευρικό και το μυϊκό σύστημα του εμβρύου αρχίζουν να συντονίζονται και να λειτουργούν μαζί. Αξίζει να σημειωθεί, ότι περίπου κατά τη 12^η εβδομάδα είναι τόσο αναπτυγμένο το αναπαραγωγικό του σύστημα, ώστε μπορεί ο γιατρός να διακρίνει το φύλο του (αγόρι ή κορίτσι). Το μήκος του εμβρύου είναι περίπου 8 εκατοστά και ζυγίζει 30 γραμμάρια.

Υπερηχογραφικοί έλεγχοι πρώτου τριμήνου

Η πρώτη επίσκεψη και συνεπώς ο πρώτος υπερηχογραφικός έλεγχος γίνεται μετά την 6^η εβδομάδα της κύησης και το αργότερο μέχρι την 11^η εβδομάδα. Κατά την εξέταση αυτή προσδιορίζεται εάν είναι βιώσιμο το έμβρυο, καθώς και η καρδιακή του λειτουργία. Επιπλέον, προσδιορίζεται η ηλικία της κύησης με την εκτίμηση του κεφαλουραίου μήκους του εμβρύου (δηλαδή του μήκους από την κεφαλή μέχρι το τέλος της σπονδυλικής στήλης), προκειμένου να οριστικοποιηθεί η πιθανή ημερομηνία τοκετού.

Επιπλέον, προς το τέλος του πρώτου τριμήνου διενεργείται και το υπερηχογράφημα αυχενικής διαφάνειας. Πρόκειται για μία ιδιαίτερα σημαντική εξέταση, η οποία πραγματοποιείται μεταξύ της 11^ης και 14^ης εβδομάδας. Η εξέταση αυτή βοηθάει ώστε να αποκλειστούν ορισμένες χρωμοσωμικές ανωμαλίες στο έμβρυο όπως π.χ. το σύνδρομο Down. Κατά τη διάρκεια αυτής, μετράται το υγρό που υπάρχει στον αυχένα του εμβρύου (αυχενική διαφάνεια) και ταυτόχρονα εκτιμάται η παρουσία ή η απουσία του ρινικού οστού (του οστού της μύτης). Ενδεικτικά, όσο μεγαλύτερη είναι η αυχενική διαφάνεια τόσο υψηλότερος είναι ο κίνδυνος για κάποια χρωμοσωμική ανωμαλία. Η αξιοπιστία της συγκεκριμένης εξέτασης αυξάνεται ακόμα περισσότερο όταν συνδυάζεται με τη μέτρηση δύο ορμονών, της β-χοριακής γοναδοτροπίνης (β-hCG) και της πρωτεΐνης α (PAPP-A) στο αίμα της μητέρας.

Δεύτερο τρίμηνο - 13η εβδομάδα έως και 27η εβδομάδα

Είναι η περίοδος κατά την οποία η εγκυμοσύνη έχει πλέον εδραιωθεί και γίνεται σταδιακά και πιο εμφανής στον περίγυρο της εγκύου, καθώς η κοιλιά «μεγαλώνει». Από τις 16 εβδομάδες και έπειτα, αναπτύσσεται σημαντικά το μυοσκελετικό σύστημα του μωρού καθώς επίσης και το δέρμα του. Το μωρό έχει φτάσει πλέον τα 10-12 εκατοστά ύψος και ζυγίζει σχεδόν 90 γραμμάρια.

Στις 20 εβδομάδες της κύησης περίπου, η μητέρα αρχίζει να νιώθει το μωρό να κινείται ή να «κλωτσά». Μπορεί, ωστόσο να το αισθανθεί και λίγο αργότερα ή νωρίτερα (για παράδειγμα, αν είναι η πρώτη ή δεύτερη εγκυμοσύνη). Έχουν ήδη σχηματιστεί τα φρύδια, οι βλεφαρίδες και τα νύχια. Το μωρό μπορεί να καταπίνει και να ακούει. Το ύψος του είναι περίπου 15 εκατοστά και ζυγίζει 270 γραμμάρια.

Στις 24 εβδομάδες, ο νωτιαίος μυελός του μωρού αρχίζει να λειτουργεί και να παράγει τα αιμοσφαίρια. Οι πνεύμονες έχουν σχηματιστεί πλήρως, όμως ακόμη δεν λειτουργούν. Έχει αποκτήσει δακτυλικά αποτυπώματα και μαλλιά, ενώ φαίνεται ότι τα στάδια του ύπνου του είναι πιο σταθερά. Ζυγίζει περίπου 750 γραμμάρια, ενώ το ύψος του είναι περίπου 30 εκατοστά. Κατά την περίοδο αυτή το μωρό είναι σε θέση να ακούει ήχους, όπως την αναπνοή και τη φωνή της μητέρας, την οποία θα μπορεί να αναγνωρίσει όταν γεννηθεί, αλλά και πιο δυνατούς εξωτερικούς ήχους.

Υπερηχογραφικός έλεγχος δεύτερου τριμήνου

Το πιο σημαντικό υπερηχογράφημα του δεύτερου τριμήνου είναι το «υπερηχογράφημα Β επιπέδου», το οποίο πραγματοποιείται από την 20^η έως την 23^η εβδομάδα της κύησης. Κατά τη διάρκεια της εξέτασης αυτής διενεργείται η λεπτομερής καταγραφή της ανατομίας του εμβρύου.

Πιο συγκεκριμένα, εξετάζεται λεπτομερώς ο εγκέφαλος του εμβρύου, το πρόσωπό του, δηλαδή το στόμα, η μύτη, οι οφθαλμικοί κόγχοι και τα αυτιά, καθώς και ο αυχένας του. Στη συνέχεια, γίνεται η εξέταση της σπονδυλικής στήλης, του θώρακα και των πνευμόνων και τέλος της καρδιάς, με μέτρηση και της καρδιακής συχνότητας του εμβρύου. Στην κοιλιακή χώρα εκτιμάται η ανατομία του ήπατος, του σπληνός, της χοληδόχου κύστης, του στομάχου και του εντέρου. Η εξέταση του ουροποιητικού συστήματος περιλαμβάνει τον έλεγχο των νεφρών και της ουροδόχου κύστεως και στη συνέχεια των γεννητικών οργάνων του εμβρύου. Τέλος, εκτιμάται η ανάπτυξη των άνω και των κάτω άκρων και του ομφάλιου λώρου, με μέτρηση του αριθμού των αγγείων του.

Τρίτο τρίμηνο - 29η έως και 40η εβδομάδα (τοκετός)

Είναι το τελευταίο τρίμηνο της κύησης, κατά το οποίο η ανάπτυξη του μωρού ολοκληρώνεται. Το μωρό είναι πλέον τόσο μεγάλο που η θέση του μπορεί να εξακριβωθεί από τον γυναικολόγο ή τη μαία με μια ψηλάφηση. Είναι στη φάση που αρχίζει να προετοιμάζεται για τη γέννα, ενώ παίρνει συνέχεια βάρος. Κατα την περίοδο αυτή το βάρος της μητέρας συνήθως αυξάνεται αρκετά και μπορεί να αντιμετωπίζει δυσκολίες για παράδειγμα στον ύπνο. Υπάρχουν τρόποι να βοηθηθεί όπως π.χ. ειδικό μαξιλάρι.

Στις 32 εβδομάδες της κύησης τα οστά του μωρού έχουν σχηματιστεί πλήρως, αλλά είναι ακόμη μαλακά, καθώς τότε αρχίζει η αποθήκευση του ασβεστίου. Επιπλέον, από τις 32 εβδομάδες και έπειτα αρχίζει και η αποθήκευση του σιδήρου στον οργανισμό του εμβρύου. Το μωρό μπορεί να κινείται περισσότερο και να ανοιγοκλείνει τα βλέφαρά του. Το βάρος του αγγίζει τα 2 κιλά περίπου και το ύψος περίπου τα 40 εκατοστά.

Στις 36 εβδομάδες της κύησης αυξάνεται το σωματικό λίπος του μωρού, ενώ το βάρος του είναι περίπου 3 κιλά και το ύψος του 44 εκατοστά.

Από τις 37 εβδομάδες και έπειτα τα όργανά του μπορούν να λειτουργούν ανεξάρτητα.

Υπερηχογραφικός έλεγχος τρίτου τριμήνου

Το υπερηχογράφημα που διενεργείται κατά το 3^ο τρίμηνο της κύησης είναι το «Υπερηχογράφημα ανάπτυξης – Doppler», το οποίο διενεργείται συνήθως μεταξύ της 32^ης και της 34^ης εβδομάδας. Σε αυτό εκτιμάται η παροχή αίματος στα αγγεία της μήτρας, του πλακούντα και φυσικά του εμβρύου. Όταν η παροχή του αίματος στα αγγεία αυτά είναι μειωμένη, τότε το οξυγόνο και τα θρεπτικά συστατικά που παρέχονται στο έμβρυο είναι περιορισμένα επίσης. Τα έμβρυα αυτά μπορεί να έχουν χαμηλό βάρος ή να υπολείπεται η συνολική τους ανάπτυξη. Στην περίπτωση αυτή ο γυναικολόγος παρακολουθεί την έγκυο και αποφασίζει για τις απαιτούμενες ενέργειες αναφορικά με την κύηση (π.χ. πρόωρος τοκετός).

Πρόωρα νεογνά

Στη δεκαετία του ’70, ένα νεογνό με Βάρος Γέννησης <1000γραμ ήταν απίθανο να επιβιώσει. Σήμερα, όμως η επιβίωση των νεογνών με Ηλικία Κύησης (ΗΚ) 24, 25 και 26 εβδομάδες είναι περίπου 50%, 60% και 80% αντίστοιχα. Για τα νεογνά με ΗΚ πάνω από 26 εβδομάδες και Βάρος Γέννησης (ΒΓ)>1250 γραμμάρια, η επιβίωση ξεπερνά το 90%.

«Ηλικία Κύησης: ο χρόνος που πέρασε από την πρώτη ημέρα της εμμήνου ρύσεως μέχρι τη γέννηση. Μετράται σε συμπληρωμένες εβδομάδες.

«Βάρος Γέννησης: το βάρος του νεογέννητου που μετράται μέσα στην πρώτη ώρα της ζωής.

«Νεογνική περίοδος: Νεογνά είναι όλα τα μωρά από τη γέννηση μέχρι την 28^η ημέρα της ζωής.

Από τον ΠΟΥ έχει υιοθετηθεί ως κατώτερο όριο βάρους γέννησης τα 500 γραμμάρια, που αντιστοιχούν σε ΗΚ περίπου 22 εβδομάδων.

Ανοσοποιητικό Σύστημα στην Εμβρυική Ζωή

Το ανοσοποιητικό σύστημα έχει την ικανότητα να λειτουργεί από την εμβρυική ζωή. Πιο συγκεκριμένα, από την 8^η ήδη εβδομάδα της κύησης υπάρχουν στο ήπαρ τα ανώριμα ακόμα Β λεμφοκύτταρα και κατά τη 15^η – 18 ^η εβδομάδα υπάρχουν Β λεμφοκύτταρα που έχουν στην επιφάνειά τους τα λεγόμενα αντισώματα (IgM και IgG). Επιπλέον, κατά την 8^η εβδομάδα της κύησης αρχίζουν να αναπτύσσονται και τα Τ λεμφοκύτταρα. Αυτά ωριμάζουν περίπου την 12^η-14^η εβδομάδα της κύησης και ταυτόχρονα αυξάνεται ο αριθμός τους. Να διευκρινίσουμε στο σημείο αυτό, ότι τα λεμφοκύτταρα είναι τα βασικά κύτταρα του ανοσοποιητικού μας συστήματος και περιλαμβάνονται στους μηχανισμούς άμυνας του οργανισμού μας έναντι «εισβολέων», καθώς διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση των λοιμώξεων. Όμως, προκειμένου το ανοσοποιητικό σύστημα του εμβρύου να είναι δραστικό, θα πρέπει να έρθει σε επαφή με κάποιο μικροοργανισμό. Αυτό όμως δεν συμβαίνει, διότι το ενδομήτριο περιβάλλον είναι απαλλαγμένο από μικροοργανισμούς. Είναι δηλαδή στείρο. Έτσι λοιπόν, όταν το μωρό γεννιέται το ανοσοποιητικό του σύστημα μειονεκτεί, διότι δεν έχει έρθει σε επαφή με κάποιον παθογόνο μικροοργανισμό. Τα αντισώματα (IgG αντισώματα) που ανιχνεύονται στο αίμα του νεογνού προέρχονται από τη μητέρα του, διότι διέρχονται από τον πλακούντα, ήδη από τα αρχικά στάδια της κύησης. Αυτή η διέλευση αυξάνεται σταδιακά κυρίως μετά την 32^η εβδομάδα της κύησης και τελικά η ποσότητά τους στο νεογνό εξαρτάται από την ηλικία της κύησης. Αυτό σημαίνει ότι στα πρόωρα νεογνά, το επίπεδό της είναι σημαντικά μικρότερο, σε σχέση με τα τελειόμηνα.

Διατροφή κατά την εγκυμοσύνη

Η εγκυμοσύνη, αποτελεί μία από τις περιόδους της ζωής μιας γυναίκας με τις μεγαλύτερες ανάγκες σε βιταμίνες και θρεπτικά συστατικά. Η ποιότητα της διατροφής που ακολουθείται έχει ιδιαίτερη σημασία για τη διασφάλιση της πρόσληψης όλων των απαραίτητων συστατικών που χρειάζεται η μητέρα αλλά και το μωρό. Η υγιεινή διατροφή είναι πολύ σημαντική τόσο για την επιτυχή εξέλιξη της εγκυμοσύνης, όσο και για την υγεία του μωρού καθώς:

• Συμβάλλει στη φυσιολογική αύξηση και ανάπτυξη του εμβρύου και στη γέννηση ενός υγιούς μωρού. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι πολλές φορές, ο πρόωρος τοκετός, καθώς και το χαμηλό ή το υψηλό βάρος γέννησης σχετίζονται με την κακή διατροφή της μητέρας.
• Τα τελευταία χρόνια έχει αναδειχθεί, επίσης, η σημασία της διατροφής της εγκύου για την υγεία του παιδιού στα μετέπειτα στάδια της ζωής του. Συγκεκριμένα, η διατροφή της επιδρά στο έμβρυο επηρεάζοντας την εμφάνιση χρόνιων νοσημάτων, όπως υπέρταση, παχυσαρκία και καρδιαγγειακά νοσήματα, κατά την ενήλικη ζωή.
• Επιπλέον, η υγιεινή διατροφή βοηθά την έγκυο να αισθάνεται καλύτερα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης και να έχει καλύτερο έλεγχο της αύξησης του σωματικού της βάρους.

Περισσότερες πληροφορίες για την υιοθέτηση μιας υγιεινής διατροφής, παρέχονται συνήθως από τον/την γυναικολόγο. Μπορείτε να βρείτε επίσης αναλυτικές πληροφορίες στον Εθνικό Διατροφικό Οδηγό για γυναίκες, εγκύους και θηλάζουσες.

Αύξηση βάρους και Σωματική δραστηριότητα κατά την εγκυμοσύνη

Σωματικό βάρος: Η αύξηση του βάρους θα πρέπει να είναι σταδιακή, ενώ το συνολικό βάρος που συνιστάται να πάρει μια έγκυος εξαρτάται από το βάρος που είχε πριν μείνει έγκυος. Θα πρέπει να ακολουθούνται οι οδηγίες του/της γυναικολόγου για το θέμα αυτό.

Σωματική δραστηριότητα: Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι η σωματική δραστηριότητα δεν αντενδείκνυται κατά την εγκυμοσύνη. Αντίθετα, συνιστάται η εκπόνηση σωματικής δραστηριότητας, τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας. Η ένταση της δραστηριότητας θα πρέπει να προσαρμόζετε ανάλογα με το επίπεδο σωματικής δραστηριότητας πριν την εγκυμοσύνη. Θα πρέπει η έγκυος να συμβουλεύεται τον/την γυναικολόγο και για το θέμα αυτό.

Συνήθειες που πρέπει να αποφεύγονται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης

Κάπνισμα: Είναι σημαντική η διακοπή του καπνίσματος καθώς και η αποφυγή της έκθεσης στον περιβαλλοντικό καπνό (παθητικό κάπνισμα) για τους παρακάτω λόγους:

• Ο καπνός του τσιγάρου απελευθερώνει τοξικές ουσίες, οι κυριότερες των οποίων είναι η νικοτίνη, το μονοξείδιο του άνθρακα, η πίσσα και τα βαρέα μέταλλα.
• Όταν η μητέρα καπνίζει, το μωρό λαμβάνει λιγότερο οξυγόνο και θρεπτικά συστατικά, με συνέπεια να καθυστερεί η ανάπτυξή του και να παίρνει λιγότερο βάρος.
• Το κάπνισμα σχετίζεται με αύξηση των αποβολών και του πρόωρου τοκετού

Κατανάλωση οινοπνευματωδών ποτών: Το αλκοόλ που καταναλώνει μια έγκυος, μεταφέρεται στο αίμα της και από εκεί στο αίμα του μωρού. Δεν έχει προσδιοριστεί η ποσότητα ή κάποιο συγκεκριμένο είδος ποτού (π.χ., κρασί, μπίρα) που να θεωρείται ασφαλές προς κατανάλωση κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Για τον λόγο αυτό η ασφαλέστερη σύσταση για μία έγκυο είναι η αποφυγή της κατανάλωσης οινοπνευματωδών ποτών.

Από όσα έχουν αναφερθεί παραπάνω γίνεται σαφές, ότι η εγκυμοσύνη είναι μια ιδιαίτερη και απαιτητική περίοδος στην ζωή μιας γυναίκας. Ταυτόχρονα, αποτελεί ωστόσο και ένα μοναδικό ταξίδι τόσο για τη μέλλουσα μητέρα όσο και τον σύντροφο της, το οποίο ολοκληρώνεται όταν κρατήσουν το μωρό στην αγκαλιά τους, δίνοντας τη θέση του στην επόμενη φάση που είναι το να έχουν το νεογνό στο σπίτι. Καθ’ όλη την περίοδο της κύησης παρατηρούνται ποικίλες σωματικές και ψυχολογικές αλλαγές, θα πρέπει ωστόσο να γίνει κατανοητό ότι η έγκυος δεν είναι άρρωστη. Χρειάζεται στήριξη, φροντίδα και κατανόηση ώστε να ανταπεξέλθει στις αλλαγές αυτές και να προετοιμαστεί για τον νέο της ρόλο. Σημαντικό ρόλο σε αυτό διαδραματίζει τόσο ο σύντροφος και το οικογενειακό περιβάλλον όσο και ο γιατρός και οι άλλοι ειδικοί που πλαισιώνουν την έγκυο, προσφέροντάς της όχι μόνο ιατρικές συμβουλές αλλά και τη συναισθηματική ενίσχυση που χρειάζεται.

Για τη δημιουργία του παρόντος αξιοποιήθηκαν περισσότερες από 15 δημοσιευμένες επιστημονικές μελέτες και πηγές.