Ψυχολογικό αποτύπωμα της πανδημίας: Ανασκόπηση της χρονιάς που πέρασε και χρήσιμα διδάγματα

Ποια είναι τα συναισθήματα και πώς επηρεάζεται η ψυχική μας υγεία καθόλη αυτή την περίοδο

• Φόβος και άγχος: Στην περίοδο που ζούμε ο φόβος και το άγχος μπορεί να προκύπτουν από διάφορους παράγοντες. Μία πιθανή αιτία, δεδομένης της συνέχισης της διασποράς του κορωνοϊού σε συνδυασμό με την εμφάνιση νέων μεταλλάξεων, εξακολουθεί να είναι η ανησυχία για τον κίνδυνο μόλυνσης και την έκβαση της νόσου, είτε για εμάς τους ίδιους είτε για οικεία μας πρόσωπα. Το άγχος επιπλέον μπορεί να σχετίζεται και με την επιστροφή στην «κανονικότητα»,  ως μια μορφή κοινωνικού άγχους. Το διάστημα κοινωνικής απομόνωσης και παραμονής στο σπίτι, ενδέχεται να ενισχύει τα συναισθήματα ανασφάλειας κατά την επανέναρξη των προηγούμενων μας δραστηριοτήτων. Η επιστροφή στη δουλειά, ο συνωστισμός σε διάφορα μέρη, οι κοινωνικές συναναστροφές αποτελούν καταστάσεις οι οποίες αρχικά μπορεί να μας φαίνονται πρωτόγνωρες, παρότι πριν την εποχή της πανδημίας αποτελούσαν καθημερινότητα. Μία άλλη πηγή άγχους ενδέχεται να είναι και η ανασφάλεια γύρω από το μέλλον, η οποία μπορεί να εκτείνεται στον επαγγελματικό, οικονομικό και προσωπικό τομέα. Επιπρόσθετα, η συνεχής υπερπληροφόρηση από τα ΜΜΕ αλλά και παραπληροφόρηση σχετικά με την πανδημία – infodemic – προκαλούν μια επιπλέον πίεση. Στο πλαίσιο αυτό, ενδέχεται το άγχος και ο φόβος, ως ανθρώπινη αντίδραση σε μία ψυχοπιεστική και καινούρια συνθήκη, να εκφράζονται με διαφορετικούς τρόπους, όπως δυσκολίες στον ύπνο, δυσκολία εκτέλεσης καθημερινών δραστηριοτήτων, ή ακόμη και κατανάλωση αλκόολ και άλλων ουσιών.
• Θυμός και εκνευρισμός: η συνεχής αίσθηση απειλής και ανασφάλειας μπορεί να μας οδηγήσει να βιώσουμε συναισθήματα θυμού, εκνευρισμού και ευερεθιστότητας. Ο θυμός μπορεί να προκύψει επίσης και από επαφή με κάποιο κρούσμα, όπου είναι πιθανό να στραφούμε κατά του ατόμου, θεωρώντας ότι εκτεθήκαμε στον ιό λόγω δικής του αμέλειας.
• Μοναξιά: παρότι έχουμε επιστρέψει σε γενικές γραμμές σε μία εποχή που θυμίζει κάπως την εποχή πριν από την πανδημία, η αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε επιστρέψει πλήρως στην «κανονική ζωή» και πολλοί από εμάς είναι λογικό να εξακολουθούμε να  φοβόμαστε τον ιό και την ενδεχόμενη μόλυνση. Στο πλαίσιο αυτό, παρότι υπάρχουν λιγότεροι περιορισμοί, πολλοί άνθρωποι μπορεί να συνεχίζουν να αυτοπεριορίζονται από επαφές με τους οικείους τους ή το κοινωνικό τους περιβάλλον, βιώνοντας έντονα συναισθήματα μοναξιάς.
• Πανδημική κόπωση: η έννοια αυτή αναφέρεται σε μία κατάσταση εξάντλησης, κούρασης, θλίψης και ανίας από την επιβολή συνεχών περιορισμών και μέτρων σχετικών με την πανδημία. Πρόκειται για κατάσταση που οδηγεί στη μη τήρηση των ατομικών μέτρων προστασίας. Είναι ίσως αναμενόμενο, ότι ζώντας με την πανδημία και τους σχετικούς περιορισμούς για σχεδόν δύο χρόνια, η ανάγκη για επιστροφή σε συνθήκες πριν την πανδημία να αντιμάχεται τον φόβο μόλυνσης και μετάδοσης του ιού, προκαλώντας μειωμένη τήρηση των μέτρων. Αυτό δεν σημαίνει όμως ότι αυτή η συμπεριφορά δεν ενέχει κινδύνους. 

Πώς ανακάμπτουμε μετά από δύσκολες καταστάσεις και κρίσεις

• Αναγνωρίζουμε τις ανάγκες μας. Ο τρόπος με τον οποίο διαχειριζόμαστε μία δύσκολη κατάσταση και ανακάμπτουμε μετά από μία περίοδο κρίσης, αλλά και ο χρόνος που χρειαζόμαστε για να επανέλθουμε μπορεί να διαφέρει για τον καθένα. Επίσης σχετίζεται και με άλλους παράγοντες, όπως προηγούμενες εμπειρίες, οικογένεια, σχέσεις, υποστηρικτικό δίκτυο, καθώς και οικονομικούς παράγοντες. Χρειάζεται, να μην ξεχνάμε ότι η ψυχική μας υγεία δεν είναι αποτέλεσμα απλά του πως διαχεριζόμαστε οι ίδιοι μία κατάσταση. Αποτελεί περισσότερο μία συνεχή αλληλεπίδραση μεταξύ του ατόμου, των σχέσεών του και του περιβάλλοντος στο οποίο ζει, μεγαλώνει και εξελίσσεται. Για τον λόγο αυτό, είναι σημαντικό να δίνουμε χρόνο στον εαυτό μας, ακούγοντας τις ανάγκες μας και αφήνοντας τις ψυχικές και συναισθηματικές δυσκολίες να κάνουν τον κύκλο τους.
• Αναγνωρίζουμε και αποδεχόμαστε τα συναισθήματά μας. Η πολυπόθητη επιστροφή στην κανονικότητα, μετά από μία περίοδο αδράνειας και διατάραξης της καθημερινότητας, μπορεί στην πράξη να προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα. Κάποιες φορές μπορεί να αξιολογούμε τα συναισθήματα ως θετικά ή αρνητικά. Χρειάζεται να θυμόμαστε όμως ότι όλα τα συναισθήματα είναι κομμάτι της ταυτότητάς μας και της ανθρώπινης εμπειρίας. Για αυτόν τον λόγο, είναι σημαντικό να είμαστε σε θέση να αναγνωρίσουμε αυτά τα συναισθήματα και να τα αποδεχτούμε ως τέτοια, ως ανθρώπινες δηλαδή αντιδράσεις σε μία κρίση.
• Σε περίπτωση που βιώνουμε συναισθήματα άγχους και δυσκολία αναφορικά με την επιστροφή στην κοινωνική πραγματικότητα, προχωράμε σταδιακά. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, είναι αναμενόμενο, η επιστροφή στην κανονικότητα, μετά από ένα μεγάλο διάστημα κοινωνικής αποστασιοποίησης, να μας τρομάζει και να μας προκαλεί άγχος, κυρίως όσον αφορά στις δραστηριότητες της κοινωνικής μας ζωής. Μπορεί πλέον το να βρεθούμε με άλλους ανθρώπους σε έναν κλειστό χώρο ή σε μία συναυλία να αποτελεί επιλογή, ωστόσο το γεγονός αυτό πιθανώς να μας γεμίζει με άγχος και ανασφάλεια, συναισθήματα απολύτως φυσιολογικά. Για τον λόγο αυτό, χρειάζεται να επανέλθουμε σταδιακά σε δραστηριότητες που μπορεί να μας προκαλούν πίεση, κάνοντας μικρά βήματα, και ξεκινώντας ενδεχομένως από εκείνες τις καταστάσεις που μας προκαλούν λιγότερη δυσφορία. Επίσης, η συνέχιση της τήρησης των μέτρων ατομικής προστασίας μπορεί να μας βοηθήσει να νιώθουμε μεγαλύτερη ασφάλεια.
• Επικοινωνούμε και παραμένουμε συνδεδεμένοι με τους ανθρώπους γύρω μας. Σε μία περίοδο μη κοινωνικής αποστασιοποίησης, οι σχέσεις μας επανέρχονται σταδιακά στην πολύτιμη δια ζώσης επαφή. Είναι σημαντικό με αυτή την επιστροφή στο φυσιολογικό, να συνεχίσουμε να μοιραζόμαστε, ιδιαίτερα με τους σημαντικούς για εμάς ανθρώπους, τυχόν ψυχικές δυσκολίες και τα διάφορα συναισθήματα που μπορεί να βιώνουμε. Άλλωστε, η εμπειρία της πανδημίας και του lockdown, αποτελεί έναν κοινό τόπο, ένα ορόσημο για όλους μας, επηρεάζοντάς μας βέβαια άλλους σε μεγαλύτερο και άλλους σε μικρότερο βαθμό.
• Φροντίζουμε τη σωματική μας υγεία. Η φροντίδα της σωματικής μας υγείας μπορεί να επηρεάσει άμεσα και την ψυχική μας υγεία. Η ένταξη της σωματικής δραστηριότητας για παράδειγμα στην καθημερινότητά μας μπορεί να μας αποσπάσει για ένα μικρό διάστημα και να λειτουργήσει ως ένας τρόπος διοχέτευσης των αρνητικών συναισθημάτων μας. Μπορούμε να επιλέξουμε οποιαδήποτε δραστηριότητα, βάζοντας ως προτεραιότητα να είναι κάτι που μας ευχαριστεί. Παράλληλα, δίνουμε χρόνο στον εαυτό μας να χαλαρώσει και να ξεκουραστεί. Επίσης, είναι συχνό, μετά από καταστάσεις έντονης δυσκολίας και κρίσης, να παρατηρούνται διαταραχές και δυσκολίες στον ύπνο, είτε με τη μορφή αϋπνίας είτε με τη μορφή υπερυπνίας. Για τον λόγο αυτό, περιορίζουμε όσο μπορούμε τους παράγοντες που μπορεί να τις επιτείνουν π.χ. κατανάλωση καφέ, αδράνεια, έλλειψη σωστής διατροφής
• Αναστοχαζόμαστε σχετικά με την εμπειρία της κρίσης. Μία δύσκολη κατάσταση ή μία κρίση αφήνει κάποια σημάδια συνήθως, τα οποία θα μπορούσαν ενδεχομένως να ερμηνευτούν και ως σημαντικά σημεία που διδαχτήκαμε μέσα από αυτήν την εμπειρία. Παίρνοντας ως αφετηρία την πανδημία του κορωνοϊού και κλείνοντας μάλιστα αυτή τη χρονιά, θα ήταν σημαντικό να σκεφτούμε τι μας αφήνει αυτή η κρίση. Ας αναλογιστούμε τι μας έμαθε, πως νοηματοδοτούμε την εμπειρία της πανδημίας και τι θα μπορούσαμε να κρατήσουμε για το μέλλον ως ατομικά και συλλογικά εφόδια.

Τι μπορούμε να κρατήσουμε ως  χρήσιμο «μάθημα» από την εποχή της πανδημίας

• Η σημασία της πρόληψης. Η πανδημία μας θύμισε και μας έμαθε ενδεχομένως τη σημασία που έχει στην καθημερινή μας ζωή να ενεργούμε και να παίρνουμε μέτρα προληπτικά με σκοπό την προστασία του εαυτού μας και της υγείας μας, μέσω της εφαρμογής των κανόνων υγιεινής για την αποφυγή της μετάδοσης των ιών. Οι πρακτικές προστασίας του εαυτού μας είναι χρήσιμες και απαραίτητες για να περιορίσουμε τις πιθανότητες νόσησης, τόσο σε περιόδους πανδημίας όσο και γενικότερα.
• Η σημασία των εμβολίων. Πολλές πανδημίες και επιδημίες στο παρελθόν έχουν καταφέρει να περιοριστούν και να εξαλειφθούν χάρη στα εμβόλια, αφού αποδεδειγμένα στη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων, ενισχύοντας την άμυνα του οργανισμού, αποτρέπουν την προσβολή από τη νόσο ή την σοβαρή νόσηση και τον θάνατο. Η εμφάνιση του κορωνοϊού απέδειξε για μια ακόμη φορά την αναγκαιότητα των εμβολίων, προκειμένου να μπορέσουμε σταδιακά να απαλλαγούμε από τον ιό.
• Η σημασία της αυτοφροντίδας, ως σημαντική πρακτική για την ψυχική μας υγεία. Η έννοια της αυτοφροντίδας είναι ένας όρος που χρησιμοποιείται συχνά τα τελευταία χρόνια και σχετίζεται κυρίως με την αναγνώριση της αξίας μας και τη θέσπιση ορίων. Μπορεί να έχει διάφορες μορφές, με έμφαση σε δραστηριότητες που μας ευχαριστούν και θέτουν εμάς τους ίδιους ως προτεραιότητα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αυτοφροντίδα δεν αναιρεί τη σημασία της αλληλοφροντίδας και αλληλοϋποστήριξης. Πιο πολύ την ενισχύει, καθώς κάποιες φορές για να είμαστε σε θέση να φροντίσουμε τους ανθρώπους γύρω μας, ξεχνάμε εμάς τους ίδιους. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, η αυτοφροντίδα αποτέλεσε σημαντικό καταφύγιο για τη διαχείριση των πολλαπλών συναισθημάτων με τα οποία ήρθαμε αντιμέτωποι – και ακόμα ενδεχομένως να ερχόμαστε.
• Η σημασία των σχέσεων και της κοινότητας, ως πηγή υποστήριξης και αλληλοβοήθειας. Η ύπαρξη και η σημασία των ανθρώπινων σχέσεων και της κοινότητας αναδείχθηκαν ουσιαστικές πηγές δύναμης, ιδιαίτερα σε αυτήν την περίοδο κρίσης και κοινωνικής αποστασιοποίησης. Ακόμα και άνθρωποι που δεν είχαν αυτήν την υποστήριξη, ενδεχομένως συνειδητοποίησαν τη σημασία και την ανάγκη αυτής. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι κάποιοι άνθρωποι είναι πιο εσωστρεφείς από τη φύση τους και ίσως να απολάμβαναν τα διαστήματα μοναξιάς κατά την αναγκαστική παραμονή στο σπίτι. Ωστόσο, φαίνεται ότι ακόμα και για ανθρώπους που είναι πιο εσωστρεφείς, έστω και η ύπαρξη ενός μικρού κοινωνικού κύκλου είναι προτιμότερη από την έλλειψη αυτού.
• Η σημασία της τεχνολογίας, ως μέσο σύνδεσης με τους ανθρώπους γύρω μας σε μια περίοδο κοινωνικής αποστασιοποίησης. Η ανάγκη μας για τη διατήρηση των σχέσεων και της επαφής με την κοινότητα, οδήγησε στη χρήση διάφορων ψηφιακών μέσων, προκειμένου να παραμείνουμε συνδεδεμένοι. Κλήσεις μέσω βίντεο, παρακολούθηση διαδικτυακών εκδηλώσεων, ακόμα και διαδικτυακά πάρτι, ώστε να κρατήσουμε την αίσθηση της σύνδεσης με τους αγαπημένους μας ανθρώπους αλλά και την αίσθηση σύνδεσης με μία «κανονικότητα».
• Η σημασία της ανθεκτικότητας και των ψυχικών αποθεμάτων, ως μέσο αυτοφροντίδας κατά την περίοδο της πανδημίας. Όσο η πανδημία εξελισσόταν και βρισκόμασταν υπό τον φόβο ενός αόρατου εχθρού, οι περισσότεροι από εμάς ανακαλύψαμε δυνάμεις, άμυνες και ψυχικά αποθέματα που ίσως να μη θεωρούσαμε ότι έχουμε. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, μάθαμε πως να είμαστε πιο ανθεκτικοί, όχι ατομικά αλλά συλλογικά, βοηθώντας ο ένας τον άλλο και ξεπερνώντας μαζί τις δύσκολες στιγμές που είχε η τελευταία χρονική περίοδος.
• Η ανάγκη για τη φροντίδα της ψυχικής υγείας. Η παρουσία μίας νέας σκιώδους πανδημίας, αυτής της ψυχικής υγείας, έφερε στην επιφάνεια τον αποστιγματισμό των ψυχικών δυσκολιών και επισήμανε την ανάγκη φροντίδας της ψυχικής μας υγείας πέρα από τη σωματική. Η αύξηση των ποσοστών άγχους και κατάθλιψης κατά την περίοδο της πανδημίας έκανε πολλούς από εμάς να καταλάβουμε ότι ενδεχομένως όλοι είμαστε ευάλωτοι ψυχικά, ιδιαίτερα σε καταστάσεις κρίσεις. Την ίδια στιγμή, ανέδειξε το πόσο σημαντικό είναι να μιλάμε για την ψυχική μας υγεία.

Διαβάστε περισσότερα για την αισιοδοξία και την ψυχική υγεία στην περίοδο των γιορτών

Διαβάστε από το Ινστιτούτο Prolepsis πως επισκεπτόμαστε γιατρούς, διαγνωστικά κέντρα και νοσοκομεία στην περίοδο της πανδημίας

Για τη δημιουργία του παρόντος αξιοποιήθηκαν περισσότερες από 20 επιστημονικές πηγές οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, Κέντρο Πρόληψης και Ελέγχου Νοσημάτων, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, National Alliance on Mental Health, A’ Ψυχιατρική Κλινική ΕΚΠΑ, Frontiers in Psychology Journal και άλλα Επιστημονικά Περιοδικά Ψυχολογίας.