Οθόνες και χρήση διαδικτύου από παιδιά και εφήβους, πέρα από τον εθισμό και με σωστή χρήση

Κατανοώντας τον εθισμό στο διαδίκτυο

• τυπική χρήση του διαδικτύου, όπου το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για λόγους εργασίας, μελέτης ή ψυχαγωγίας/διασκέδασης
• προβληματική χρήση του διαδικτύου, όπου το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο αλόγιστα και αυτό έχει κεντρικό ρόλο στη ζωή του
• κατάχρηση του διαδικτύου, όπου το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο αλόγιστα, επηρεάζοντας παράλληλα τη λειτουργικότητα του κατά τη διάρκεια 12 μηνών
• εξάρτηση από το διαδίκτυο, όπου το άτομο χρησιμοποιεί καταναγκαστικά το διαδίκτυο, έχοντας μάλιστα παραμελήσει και εγκαταλείψει οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα στη ζωή του (χρόνια κατάσταση, πάνω από 12 μήνες)
• εθισμός στο διαδίκτυο, όπου ο χρήστης αναζητά επίμονα και με λαχτάρα τη χρήση του διαδικτύου. Αυτό μπορεί να είναι επικίνδυνο για τον ίδιο και πιθανώς για τους οικείους του π.χ. ακραία παραμέληση των αναγκών του εαυτού του ή των κοντινών του προσώπων

Ποια είναι τα σημαντικά σημεία που χρειάζεται να προσέξουμε αυτήν την περίοδο στο παιδί μας

• Το διαδίκτυο ή τα βιντεοπαιχνίδια επιδρούν στην ικανότητά του να συγκεντρωθεί και να ολοκληρώσει τις υποχρεώσεις του.
• Διαταράσσεται η σχέση του με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και τους συνομήλικους του.
• Το διαδίκτυο και οι σχετικές δραστηριότητες λαμβάνουν όλη την προσοχή του και παραμελεί άλλες βασικές δραστηριότητες, π.χ. φαγητό, ύπνος, σωματική δραστηριότητα και προσωπική υγιεινή.
• Παρατηρούνται συχνές αλλαγές στη διάθεσή του, με κυρίαρχα συναισθήματα άγχους, δυσφορίας, θλίψης, καθώς και ευερεθιστότητα και συναισθηματικές εκρήξεις, ειδικά όταν δεν υπάρχει σύνδεση με το διαδίκτυο ή όταν του ζητάμε να σταματήσει.
• Αφιερώνει περίπου 38-40 ώρες την εβδομάδα στο διαδίκτυο (εξαιρούνται οι ώρες για εκπαιδευτικούς λόγους). Σε εφηβικές ή νεαρές ηλικίες το μέγεθος του προβλήματος μπορεί να αγγίξει τις 10 με 15 ώρες χρήσης την ημέρα.
• Αδυνατεί συνεχώς να διαχειριστεί και να μειώσει τον χρόνο που αφιερώνει στο διαδίκτυο.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις από την υπερβολική έκθεση στο διαδίκτυο και τις οθόνες;

• Προβλήματα όρασης, σωματικοί πόνοι και μυοσκελετικές παθήσεις λόγω της παρατεταμένης καθήλωσης μπροστά από μια οθόνη.
• Διαταραχές στον ύπνο: το παιδί/έφηβος μπορεί ακόμη και να «κάνει τη νύχτα μέρα» ή να μειώνει σημαντικά τις ώρες ύπνου.
• Συναισθήματα άγχους, θλίψης ή εκνευρισμού ως αποτέλεσμα των παραπάνω, αλλά και σε περίπτωση που δεν μπορεί να συνδεθεί στο διαδίκτυο.
• Απουσία πραγματικής ζωής (offline ή εκτός διαδικτύου), με τη δημιουργία σχέσεων, την ανάπτυξη της ταυτότητας του παιδιού και την κοινωνικοποίηση να συμβαίνουν αποκλειστικά σε ένα online περιβάλλον.

Ποιοι είναι οι επιπλέον κίνδυνοι από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου;

• Διαδικτυακός εκφοβισμός, όπου με τη χρήση της τεχνολογίας ένα άτομο παρενοχλεί κάποιο άλλο, μέσω οποιασδήποτε πράξης εκφοβισμού, επιθετικότητας, παραβιαστικής ή αυταρχικής συμπεριφοράς. Τέτοια παραδείγματα είναι η αποστολή ανήθικων μηνυμάτων, υποκλοπή λογαριασμού, διάδοση προσβλητικών φημών, δημοσίευση ενοχλητικών φωτογραφιών κ.ά.
• Παρακολούθηση θεμάτων βίαιου ή σεξουαλικού περιεχομένου ακατάλληλου για την εκάστοτε ηλικία.
• Εμπλοκή σε τυχερά διαδικτυακά παιχνίδια (gambling).
• Σεξουαλικός εκβιασμός (sextortion), όπου ο θύτης προσεγγίζει το θύμα συνήθως μέσω κοινωνικών δικτύων με ψεύτικο λογαριασμό. Σκοπός του είναι να πείσει το θύμα να προβεί σε ακατάλληλες πράξεις μπροστά στην κάμερα και στη συνέχεια να το εκβιάσει για να μην δημοσιεύσει το υλικό.
• Επικοινωνία με σκοπό την αποπλάνηση (grooming). Γίνεται συνήθως από κάποιον ενήλικο προς κάποιον ανήλικο.
• Ψευδείς ειδήσεις και παραπληροφόρηση.

Πως μπορεί να δράσει η οικογένεια προληπτικά απέναντι στην υπερβολική έκθεση στο διαδίκτυο και τις οθόνες;

Χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο και τις οθόνες

• Τα παιδιά έως 2 ετών προτείνεται να μην έχουν καμία ενασχόληση με δραστηριότητες μπροστά σε οθόνη. Για τα παιδιά ηλικίας 2 έως 5 ετών, η έκθεση σε οθόνες δεν μπορεί να ξεπερνά τη 1 ώρα την ημέρα. Αντίστοιχα, για τις ηλικίες 5 έως 17 ετών, προτείνεται έως 2 ώρες την ημέρα (εξαιρείται η χρήση για εκπαιδευτικούς σκοπούς).
• Φροντίζουμε τα παιδιά να εκτίθενται σε περιεχόμενο κατάλληλο για την ηλικία τους. Καλό είναι να αποφεύγονται εικόνες ή προγράμματα με πολύ γρήγορα εναλλασσόμενο περιεχόμενο, επιθετικές σκηνές, καθώς και περιεχόμενο που απευθύνεται σε ενήλικες.
• Αποφεύγουμε τη χρήση οθόνης τουλάχιστον 1 ώρα πριν τον ύπνο, ανεξάρτητα από τη ηλικία του παιδιού. Τοποθετούμε τις ηλεκτρονικές συσκευές σε διαφορετικό χώρο από το δωμάτιο του παιδιού. Για τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους αυτό ίσως είναι λίγο πιο δύσκολο, ειδικά όσον αφορά στο κινητό τηλέφωνο. Ωστόσο, φροντίζουμε να βρίσκονται σε μακρινή απόσταση, έστω κατά τη διάρκεια του ύπνου.
• Ιδιαίτερα για τις μικρότερες ηλικίες, φροντίζουμε όταν το παιδί χρησιμοποιεί το διαδίκτυο ή τον υπολογιστή γενικότερα να βρίσκεται στον ίδιο χώρο με εμάς. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε κι εμείς να έχουμε μια πιο πρακτική και ξεκάθαρη εικόνα για το τι κάνει το παιδί όταν βρίσκεται μπροστά στην οθόνη. Για τις μεγαλύτερες ηλικίες μπορούμε, αν ανησυχούμε ιδιαίτερα, να ελέγχουμε ανά διαστήματα το ιστορικό για να δούμε τις σελίδες που επισκέπτεται και χρησιμοποιεί.
• Απενεργοποιούμε τις ηλεκτρονικές συσκευές όταν δεν χρησιμοποιούνται.
• Εγκαθιστούμε στον υπολογιστή που χρησιμοποιεί το παιδί πρόγραμμα antivirus και ενημερώνουμε συχνά τα προγράμματα όταν υπάρχουν διαθέσιμες ενημερώσεις. Το antivirus, πέρα από την προστασία του υπολογιστή, πραστατεύει και τους χρήστες από κακόβουλα λογισμικά και επιθέσεις στο διαδίκτυο. Πολλά antivirus επίσης, παρέχουν ειδική προστασία για τα παιδιά με υπηρεσίες γονικού ελέγχου για διάφορες σελίδες ή εφαρμογές. Ειδικά για τις μικρότερες ηλικίες ο γονικός έλεγχος αποτελεί πολύ σημαντικό εργαλείο, που μπορούμε να το ενεργοποιήσουμε και μέσα από τις ίδιες τις εφαρμογές προγραμμάτων.
• Όσον αφορά στα βιντεοπαιχνίδια, διερευνούμε το περιεχόμενο των παιχνιδιών που επιλέγει το παιδί, εξετάζουμε αν προάγουν την επιθετικότητα ή κρύβουν άλλους κινδύνους και βρίσκουμε εναλλακτικές πιο ασφαλών παιχνιδιών.

Βρίσκοντας ενναλακτικές

• Υπενθυμίζουμε στα παιδιά μας ότι το διαδίκτυο και τα βιντεοπαιχνίδια είναι απλά μία εναλλακτική για να περάσουμε τον ελεύθερο χρόνο μας. Προσπαθούμε να τα ενθαρρύνουμε να εμπλακούν και σε άλλες δραστηριότητες, ανάλογα και με την ηλικία τους. Λογοτεχνικά βιβλία, επιτραπέζια παιχνίδια, χειροτεχνίες και κατασκευές, σωματική άσκηση είναι μερικές από αυτές, οι οποίες μάλιστα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών.
• Προγραμματίζουμε μέρες ή ώρες στο σπίτι χωρίς τεχνολογία. Τις καθημερινές ίσως είναι πιο δύσκολο, ειδικά σε περίπτωση που τα παιδιά κάνουν τηλεκπαίδευση και οι γονείς τηλεργασία. Ωστόσο, προσπαθούμε να βρούμε έστω και μία ώρα κάθε μέρα που δεν θα χρησιμοποιούμε τις ηλεκτρονικές συσκευές. Σε κοινές στιγμές και δραστηριότητες κρατάμε επίσης μακριά τα κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές και τάμπλετ.
• Δεν ξεχνάμε ότι το διαδίκτυο και τα βιντεοπαιχνίδια έχουν και θετικές πλευρές. Ο στόχος δεν είναι να αποκλείσουμε εντελώς αυτές τις δραστηριότητες, αλλά να «κρατήσουμε τις ισορροπίες». Για αυτόν τον λόγο είναι σημαντικό να βρούμε δημιουργικούς τρόπους αξιοποίησης του διαδικτύου και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Μπορούμε μάλιστα να ανακαλύψουμε μαζί με τα παιδιά μας διάφορους τρόπους να επωφελούνται από το διαδίκτυο ή τα βιντεοπαιχνίδια. Ειδικά για τις μικρότερες ηλικίες, το διαδίκτυο και τα βιντεοπαιχνίδια μπορούν να βοηθήσουν την επικοινωνία και την εκπαίδευση και να προάγουν την ψυχική και σωματική μας υγεία.
• Σε περίπτωση που θεωρούμε ότι το ζήτημα είναι πιο σοβαρό και δεν είμαστε σε θέση να το αντιμετωπίσουμε μόνοι μας, δεν διστάζουμε να ζητήσουμε τη βοήθεια κάποιου επαγγελματία υγείας ή ψυχικής υγείας.
• Τα όρια και οι κανόνες είναι απαραίτητα. Ωστόσο, μπορούμε να θέσουμε αυτά τα όρια μαζί με το παιδί μας, προκειμένου να καταλάβει και το ίδιο γιατί είναι σημαντικά. Το ζήτημα είναι να δημιουργήσουμε ένα πλαίσιο αμοιβαίας κατανόησης και συζήτησης, όπου το παιδί θα νιώθει ότι η γνώμη του και οι ανάγκες του μετράνε και υπάρχει εμπιστοσύνη. Ιδιαίτερα για τα παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας και τους εφήβους, η δημιουργία ενός περιβάλλοντος διαλόγου και κατανόησης κρίνονται παραπάνω από απαραίτητα. Μην ξεχνάμε, ότι σε αυτές τις ηλικίες τα όρια μπορεί να είναι πιο δύσκολο να επιβληθούν, σε σχέση με τα παιδιά μικρότερης ηλικίας.
• Συζητάμε τακτικά με το παιδί μας σχετικά με τις δραστηριότητές του στο διαδίκτυο (π.χ. βιντεοπαιχνίδια, χρήση μέσων κοινωνικής δικτύωσης), αλλά και για τυχόν φόβους, ανησυχίες και συναισθήματα, χωρίς όμως να γίνουμε επικριτικοί απέναντι του. Είναι σημαντικό για το παιδί αλλά και για τον έφηβο να αισθάνεται ότι ανήκει σε μια ομάδα-οικογένεια, μέσα στην οποία τα άτομα επικοινωνούν ουσιαστικά μεταξύ τους, εκφράζουν τα συναισθήματά τους, εμπιστεύονται το ένα το άλλο και λύνουν όσο πιο ήρεμα γίνεται τις διαφορές τους χωρίς φωνές, εντάσεις, εκρήξεις και οποιασδήποτε μορφής βία. Με αυτόν τον τρόπο, δίνουμε χώρο στο παιδί να μιλήσει για οτιδήποτε το απασχολεί, να ζητήσει βοήθεια σε περίπτωση που χρειάζεται (π.χ. λόγω εκφοβισμού), να μην νιώθει ντροπή και να μην κρύβει τα προβλήματα και τα συναισθήματά του. Παράλληλα, ενισχύεται σημαντικά η ψυχική ανθεκτικότητα και η ψυχολογική ωρίμανση του παιδιού και το βοηθάμε να νιώθει σιγουριά.
• Όταν ζητάμε από το παιδί να σταματήσει να παίζει ηλεκτρονικά παιχνίδια, χρειάζεται να προσέχουμε τη χρονική στιγμή που θα γίνει αυτό. Συνήθως τα παιδιά σε τέτοια παιχνίδια παίζουν μαζί με άλλα άτομα και τα παιχνίδια έχουν «γύρους». Επομένως, το να ζητήσουμε από το παιδί να σταματήσει το παιχνίδι μετά από μία ή δύο ώρες, σημαίνει ότι μπορεί να διακόψει τον γύρο στη μέση και να παρατήσει την ομάδα του, πριν τελειώσει το παιχνίδι. Αυτό μπορεί να επιφέρει ένταση και θυμό στο παιδί, ακόμα και να διαταράξει τη σχέση με τους φίλους του, αν παίζουν μαζί. Για αυτόν τον λόγο, προτιμάμε να θέτουμε ως όριο τον αριθμό παιχνιδιών ή γύρων που θα παίξει. Βέβαια, αυτό προϋποθέτει ότι και εμείς ως γονείς γνωρίζουμε πληροφορίες για το παιχνίδι, π.χ. πόση ώρα κρατάει ένας γύρος ή αν παίζει σε ομάδα.
• Ενδυναμώνουμε το παιδί μας ενημερώνοντάς το για τους κινδύνους του διαδικτύου (π.χ. για το διαδικτυακό εκφοβισμό) και για την προστασία και ασφάλεια των προσωπικών δεδομένων. Παρότι τα παιδιά και οι έφηβοι είναι πλήρως εξοικειωμένα με τη χρήση του διαδικτύου, δεν σημαίνει ότι είναι και ενημερωμένα για το πως πρέπει να συμπεριφέρονται στο διαδίκτυο και από ποιους κινδύνους να προφυλάσσονται.
• Δημιουργούμε και διατηρούμε ένα σταθερό πρόγραμμα, ιδιαίτερα για τα παιδιά και τους εφήβους. Φροντίζουμε να κοιμούνται επαρκώς (τουλάχιστον 8 ώρες την ημέρα), να αφιερώνουν τον απαραίτητο χρόνο για διάβασμα και να κάνουν σωματική δραστηριότητα/άθληση περίπου μία ώρα την ημέρα. Η άθληση είναι σημαντικό να γίνεται σε εξωτερικό χώρο, ενώ παράλληλα μπορεί να γίνει και μαζί με κάποιο φίλο ή φίλη του παιδιού, τηρώντας πάντα τα απαραίτητα μέτρα προστασίας από τη μετάδοση του κορωνοϊού.
• Περνάμε χρόνο μαζί με τα παιδιά μας στο διαδίκτυο και στον υπολογιστή, ανακαλύπτοντας μαζί τι είναι κατάλληλο για αυτά και τι είναι καλό να αποφεύγουν.
• Αναγνωρίζουμε τον ρόλο μας ως πρότυπο, δεν ξεχνάμε ότι μετράνε κυρίως οι πράξεις μας και όχι μόνο τα λόγια μας. Δεν τους ζητάμε να κλείσουν τον υπολογιστή, όταν εμείς οι ίδιοι παραδείγματος χάρη, χρησιμοποιούμε συνεχώς το κινητό μας. Αντίστοιχα, αν για παράδειγμα έχουμε θέσει ως κανόνα να μην χρησιμοποιούμε ηλεκτρονικές συσκευές την ώρα του φαγητού, αυτό είναι κάτι που χρειάζεται να τηρούν όλα τα μέλη της οικογένειας.
• Φροντίζουμε κι εμείς τον εαυτό μας. Αν το να απασχοληθεί το παιδί μας μισή ώρα παραπάνω στην οθόνη ή στο διαδίκτυο μας δίνει χρόνο για ξεκούραση ή για δουλειά, μπορούμε απλά να το αποδεχτούμε, αρκεί να μην καταφεύγουμε σε αυτήν τη λύση συστηματικά. Το σημαντικό που χρειάζεται αυτήν την περίοδο να διασφαλίσουμε ως γονείς είναι ότι το παιδί μας κοιμάται καλά, αθλείται όσο γίνεται, διατηρεί την επικοινωνία και τις σχέσεις με τους φίλους του, εκφράζει τις ανησυχίες και τα συναισθήματά του και δεν χάνει την επαφή με το σχολείο και τα μαθήματα. Αν οι απαντήσεις σε αυτά είναι θετικές, δεν δημιουργείται και ιδιαίτερο πρόβλημα αν το παιδί θα παίξει μισή ώρα παραπάνω.
• Το διαδίκτυο και οι υπολογιστές αποτελούν ίσως τα πολυτιμότερα εργαλεία κατά την περίοδο της πανδημίας COVID-19 και της παραμονής μας στο σπίτι. Όχι μόνο για τα παιδιά και τους εφήβους, αλλά και για πολλούς από εμάς λειτουργούν ως μέσο επικοινωνίας, εργασίας, διασκέδασης, διατήρησης της ανθρώπινης επαφής, κοινωνικοποίησης, αλλά και ως ένα μέσο διαφυγής και αποσυμφόρησης της πίεσης.
• Το διαδίκτυο παράλληλα είναι ένα σημαντικό μέσο ανάπτυξης των παιδιών και των εφήβων. Μέσω αυτού διερευνούν την ταυτότητά τους, επικοινωνούν με φίλους, είτε στα κοινωνικά δίκτυα είτε παίζοντας παιχνίδια, μοιράζονται τα νέα τους ή και τα συναισθήματά τους και κοινωνικοποιούνται. Επιπλέον, τα παιδιά χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να βρουν πληροφορίες για διάφορα θέματα, που μπορεί να τα απασχολούν ή για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τα βιντεοπαιχνίδια, από την άλλη πλευρά, εξυπηρετούν κάποιες βασικές ψυχολογικές ανάγκες και προσφέρουν ένα καλό πλαίσιο μάθησης. Ειδικά τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει πιο περίπλοκα και απαιτούν συνδυασμό διάφορων δεξιοτήτων, ενώ μπορούν να χρησιμοποιηθούν και ως μέσο προαγωγής της σωματικής και ψυχικής υγείας.