Οθόνες και χρήση διαδικτύου από παιδιά και εφήβους στην εποχή του COVID-19

Την ανάπτυξη του παρόντος κειμένου ανέλαβε η ομάδα Ψυχολόγων-Ειδικών Προαγωγής Υγείας του Ινστιτούτου Prolepsis, Μαρία Μήτσα και Ντίνα Ζώτα και τα μέλη της Επιστημονικής Ομάδας του Ινστιτούτου, Αφροδίτη Βελουδάκη, ειδικός σε θέματα επικοινωνίας της υγείας και Κατερίνα Κανδυλιάρη, ερευνήτρια, υπό την εποπτεία της Δρ. Αθηνάς Λινού, Καθηγήτριας Επιδημιολογίας και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Prolepsis.

Η πανδημία της COVID-19 έχει επιφέρει και συνεχίζει να δημιουργεί σημαντικές προκλήσεις στη ζωή όλων μας. Μια από τις βασικότερες αλλαγές είναι η μεταφορά της πλειονότητας των δραστηριοτήτων μας στο σπίτι, και πολλών από αυτών στην οθόνη του υπολογιστή και το διαδίκτυο. Η βόλτα με τους φίλους έχει αντικατασταθεί από τη συναναστροφή στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το σινεμά από την παρακολούθηση μιας ταινίας στον υπολογιστή ή την τηλεόραση, ενώ για τους περισσότερους η εργασία έγινε τηλεργασία και η εκπαίδευση τηλεκπαίδευση.

Από την έναρξη της πανδημίας, πολλοί επιστήμονες είχαν τονίσει, μεταξύ άλλων, την υπερβολική χρήση του διαδικτύου, της ψηφιακής τεχνολογίας και της υπέρμετρης έκθεσης σε οθόνες ως ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα που προκύπτει από την καραντίνα και την παρατεταμένη παραμονή στο σπίτι.

Τι σημαίνει όμως «έκθεση στις οθόνες»; Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε γενικότερα στη χρήση ηλεκτρονικών συσκευών, είτε είμαστε συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο είτε όχι. Συμπεριλαμβάνει, επομένως, πέρα από τον υπολογιστή, το κινητό τηλέφωνο, την τηλεόραση και το tablet. Η υπερβολική έκθεση επηρεάζει σημαντικά τις γνωστικές ικανότητες, αυξάνει τον κίνδυνο της παχυσαρκίας, επιδρά αρνητικά στην όραση και προκαλεί δυσκολίες στον ύπνο. Φαίνεται μάλιστα, πως τα παιδιά και οι έφηβοι βρίσκονται σε πιο ευάλωτη θέση.

Τόσο τα παιδιά όσο και οι έφηβοι χρησιμοποιούν τις ηλεκτρονικές συσκευές κατά βάση για την πρόσβαση στο διαδίκτυο, με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα παιχνίδια – βιντεοπαιχνίδια (gaming – videogames) να κυριαρχούν. Ήδη, πριν την πανδημία, πολλά παιδιά και έφηβοι αντιμετώπιζαν προβλήματα με την υπερβολική χρήση του διαδικτύου. Το φαινόμενο αυτό ήταν αναμενόμενο να ενταθεί, λόγω της μείωσης των εξωτερικών δραστηριοτήτων, που συνεπάγεται η παρατεταμένη παραμονή εντός του σπιτιού. Οι δραστηριότητες των παιδιών έχουν περιοριστεί, τη στιγμή που η εκπαιδευτική διαδικασία έχει μεταφερθεί σε ψηφιακό περιβάλλον και η κοινωνικοποίηση και ψυχαγωγία στο διαδίκτυο και στα βιντεοπαιχνίδια. Ως αποτέλεσμα, ακόμη περισσότερα παιδιά εκτίθενται υπερβολικά στην οθόνη του υπολογιστή ή του κινητού τηλεφώνου. Αν σκεφτούμε μάλιστα ότι η απουσία ανθρώπινης επαφής αποτελεί, μεταξύ άλλων, παράγοντα για τον εθισμό ή την προβληματική χρήση του διαδικτύου, καταλαβαίνουμε τις σοβαρότατες διαστάσεις του ζητήματος τώρα αλλά και στο μέλλον. Κάτι τέτοιο μπορεί να γίνει πιο έντονο σε ευαίσθητες ηλικίες, όπου η συναναστροφή με τους φίλους και η ανάγκη του «ανήκειν» σε μια ομάδα είναι ιδιαίτερα σημαντικές.

Το διαδίκτυο ενισχύει τη δημιουργία γρήγορων σχέσεων, προσφέροντας την ασφάλεια της ανωνυμίας, αλλά και μια επίπλαστη αίσθηση ελέγχου, χαλαρώνοντας έτσι σε αρκετές περιπτώσεις τις αναστολές. Συχνά, λειτουργεί ως ένα μέσο διαφυγής, το οποίο προσφέρει ένα περιβάλλον λιγότερο απειλητικό από την πραγματική ζωή. Ακόμα και παιδιά που δεν αντιμετωπίζουν τέτοιες δυσκολίες στην καθημερινότητά τους, ενδέχεται τελικά να τις αναπτύξουν μέσω του εθισμού στο διαδίκτυο.

Κατανοώντας τον εθισμό στο διαδίκτυο

Η έννοια του εθισμού στο διαδίκτυο είναι μια σχετικά πρόσφατη μορφή εξάρτησης. Φαίνεται να μην έχει αποσαφηνιστεί με ακρίβεια τι ορίζουμε ως εθισμό στο διαδίκτυο, καθώς οι ερευνητές δεν έχουν καταλήξει σε έναν ευρέως αποδεκτό ορισμό. Για να καταλάβουμε λίγο καλύτερη τη σχέση με το διαδίκτυο, είναι σημαντικό να την εξετάσουμε ανάλογα με τον βαθμό χρήσης. Η χρήση του διαδικτύου, επομένως, διακρίνεται σε:

• τυπική χρήση του διαδικτύου, όπου το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο για λόγους εργασίας, μελέτης ή ψυχαγωγίας/διασκέδασης
• προβληματική χρήση του διαδικτύου, όπου το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο αλόγιστα και αυτό έχει κεντρικό ρόλο στη ζωή του
• κατάχρηση του διαδικτύου, όπου το άτομο χρησιμοποιεί το διαδίκτυο αλόγιστα, επηρεάζοντας παράλληλα τη λειτουργικότητα του κατά τη διάρκεια 12 μηνών
• εξάρτηση από το διαδίκτυο, όπου το άτομο χρησιμοποιεί καταναγκαστικά το διαδίκτυο, έχοντας μάλιστα παραμελήσει και εγκαταλείψει οποιαδήποτε άλλη δραστηριότητα στη ζωή του (χρόνια κατάσταση, πάνω από 12 μήνες)
• εθισμός στο διαδίκτυο, όπου ο χρήστης αναζητά επίμονα και με λαχτάρα τη χρήση του διαδικτύου. Αυτό μπορεί να είναι επικίνδυνο για τον ίδιο και πιθανώς για τους οικείους του π.χ. ακραία παραμέληση των αναγκών του εαυτού του ή των κοντινών του προσώπων

Είναι σημαντικό, σε κάθε περίπτωση, πέρα από τη διάκριση της χρήσης και της σχέσης με το διαδίκτυο, να μπορούμε να αναγνωρίσουμε κάποια σημάδια υπερβολικής έκθεσης στο διαδίκτυο ή σε βιντεοπαιχνίδια, που μπορούν να οδηγήσουν στην εξάρτηση και στον εθισμό.

Ποια είναι τα σημαντικά σημεία που χρειάζεται να προσέξουμε αυτήν την περίοδο στο παιδί μας

• Το διαδίκτυο ή τα βιντεοπαιχνίδια επιδρούν στην ικανότητά του να συγκεντρωθεί και να ολοκληρώσει τις υποχρεώσεις του.
• Διαταράσσεται η σχέση του με τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας και τους συνομήλικους του.
• Το διαδίκτυο και οι σχετικές δραστηριότητες λαμβάνουν όλη την προσοχή του και παραμελεί άλλες βασικές δραστηριότητες, π.χ. φαγητό, ύπνος, σωματική δραστηριότητα και προσωπική υγιεινή.
• Παρατηρούνται συχνές αλλαγές στη διάθεσή του, με κυρίαρχα συναισθήματα άγχους, δυσφορίας, θλίψης, καθώς και ευερεθιστότητα και συναισθηματικές εκρήξεις, ειδικά όταν δεν υπάρχει σύνδεση με το διαδίκτυο ή όταν του ζητάμε να σταματήσει.
• Αφιερώνει περίπου 38-40 ώρες την εβδομάδα στο διαδίκτυο (εξαιρούνται οι ώρες για εκπαιδευτικούς λόγους). Σε εφηβικές ή νεαρές ηλικίες το μέγεθος του προβλήματος μπορεί να αγγίξει τις 10 με 15 ώρες χρήσης την ημέρα.
• Αδυνατεί συνεχώς να διαχειριστεί και να μειώσει τον χρόνο που αφιερώνει στο διαδίκτυο.

Ποιες είναι οι επιπτώσεις από την υπερβολική έκθεση στο διαδίκτυο και τις οθόνες;

• Προβλήματα όρασης, σωματικοί πόνοι και μυοσκελετικές παθήσεις λόγω της παρατεταμένης καθήλωσης μπροστά από μια οθόνη.
• Διαταραχές στον ύπνο: το παιδί/έφηβος μπορεί ακόμη και να «κάνει τη νύχτα μέρα» ή να μειώνει σημαντικά τις ώρες ύπνου.
• Συναισθήματα άγχους, θλίψης ή εκνευρισμού ως αποτέλεσμα των παραπάνω, αλλά και σε περίπτωση που δεν μπορεί να συνδεθεί στο διαδίκτυο.
• Απουσία πραγματικής ζωής (offline ή εκτός διαδικτύου), με τη δημιουργία σχέσεων, την ανάπτυξη της ταυτότητας του παιδιού και την κοινωνικοποίηση να συμβαίνουν αποκλειστικά σε ένα online περιβάλλον.

Ποιοι είναι οι επιπλέον κίνδυνοι από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου;

Πέρα από τους κινδύνους που εγκυμονούν σε επίπεδο σωματικής και ψυχικής υγείας από την υπερβολική χρήση του διαδικτύου, υπάρχουν και κάποιοι επιπλέον κίνδυνοι που είναι σημαντικό να αναφερθούν. Αυτοί είναι:

• Διαδικτυακός εκφοβισμός, όπου με τη χρήση της τεχνολογίας ένα άτομο παρενοχλεί κάποιο άλλο, μέσω οποιασδήποτε πράξης εκφοβισμού, επιθετικότητας, παραβιαστικής ή αυταρχικής συμπεριφοράς. Τέτοια παραδείγματα είναι η αποστολή ανήθικων μηνυμάτων, υποκλοπή λογαριασμού, διάδοση προσβλητικών φημών, δημοσίευση ενοχλητικών φωτογραφιών κ.ά.
• Παρακολούθηση θεμάτων βίαιου ή σεξουαλικού περιεχομένου ακατάλληλου για την εκάστοτε ηλικία.
• Εμπλοκή σε τυχερά διαδικτυακά παιχνίδια (gambling).
• Σεξουαλικός εκβιασμός (sextortion), όπου ο θύτης προσεγγίζει το θύμα συνήθως μέσω κοινωνικών δικτύων με ψεύτικο λογαριασμό. Σκοπός του είναι να πείσει το θύμα να προβεί σε ακατάλληλες πράξεις μπροστά στην κάμερα και στη συνέχεια να το εκβιάσει για να μην δημοσιεύσει το υλικό.
• Επικοινωνία με σκοπό την αποπλάνηση (grooming). Γίνεται συνήθως από κάποιον ενήλικο προς κάποιον ανήλικο.
• Ψευδείς ειδήσεις και παραπληροφόρηση.

Πως μπορεί να δράσει η οικογένεια προληπτικά απέναντι στην υπερβολική έκθεση στο διαδίκτυο και τις οθόνες;

Η οικογένεια και οι καλές σχέσεις μεταξύ των μελών της φαίνεται να έχουν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην πρόληψη των σχετικών δυσκολιών. Για παράδειγμα, οι γονείς με την προσοχή και την φροντίδα τους μπορούν να αποτρέψουν ή να μειώσουν την υπερβολική χρήση του διαδικτύου από τα παιδιά τους. Αντιθέτως, ο υπερβολικός έλεγχος και η υπερπροστατευτικότητα των γονέων μπορεί να έχουν αντίστροφα και μη επιθυμητά αποτελέσματα.

Ακολουθούν κάποιες πρακτικές συμβουλές σχετικά με το πως μπορούμε να στηρίξουμε το παιδί μας κατά την περίοδο της πανδημίας, αλλά και γενικότερα, στο να διαχειριστεί σωστά τον χρόνο που αφιερώνει μπροστά από κάποια οθόνη.

Χρησιμοποιώντας το διαδίκτυο και τις οθόνες

• Τα παιδιά έως 2 ετών προτείνεται να μην έχουν καμία ενασχόληση με δραστηριότητες μπροστά σε οθόνη. Για τα παιδιά ηλικίας 2 έως 5 ετών, η έκθεση σε οθόνες δεν μπορεί να ξεπερνά τη 1 ώρα την ημέρα. Αντίστοιχα, για τις ηλικίες 5 έως 17 ετών, προτείνεται έως 2 ώρες την ημέρα (εξαιρείται η χρήση για εκπαιδευτικούς σκοπούς).
• Φροντίζουμε τα παιδιά να εκτίθενται σε περιεχόμενο κατάλληλο για την ηλικία τους. Καλό είναι να αποφεύγονται εικόνες ή προγράμματα με πολύ γρήγορα εναλλασσόμενο περιεχόμενο, επιθετικές σκηνές, καθώς και περιεχόμενο που απευθύνεται σε ενήλικες.
• Αποφεύγουμε τη χρήση οθόνης τουλάχιστον 1 ώρα πριν τον ύπνο, ανεξάρτητα από τη ηλικία του παιδιού. Τοποθετούμε τις ηλεκτρονικές συσκευές σε διαφορετικό χώρο από το δωμάτιο του παιδιού. Για τα μεγαλύτερα παιδιά και τους εφήβους αυτό ίσως είναι λίγο πιο δύσκολο, ειδικά όσον αφορά στο κινητό τηλέφωνο. Ωστόσο, φροντίζουμε να βρίσκονται σε μακρινή απόσταση, έστω κατά τη διάρκεια του ύπνου.
• Ιδιαίτερα για τις μικρότερες ηλικίες, φροντίζουμε όταν το παιδί χρησιμοποιεί το διαδίκτυο ή τον υπολογιστή γενικότερα να βρίσκεται στον ίδιο χώρο με εμάς. Με αυτόν τον τρόπο μπορούμε κι εμείς να έχουμε μια πιο πρακτική και ξεκάθαρη εικόνα για το τι κάνει το παιδί όταν βρίσκεται μπροστά στην οθόνη. Για τις μεγαλύτερες ηλικίες μπορούμε, αν ανησυχούμε ιδιαίτερα, να ελέγχουμε ανά διαστήματα το ιστορικό για να δούμε τις σελίδες που επισκέπτεται και χρησιμοποιεί.
• Απενεργοποιούμε τις ηλεκτρονικές συσκευές όταν δεν χρησιμοποιούνται.
• Εγκαθιστούμε στον υπολογιστή που χρησιμοποιεί το παιδί πρόγραμμα antivirus και ενημερώνουμε συχνά τα προγράμματα όταν υπάρχουν διαθέσιμες ενημερώσεις. Το antivirus, πέρα από την προστασία του υπολογιστή, πραστατεύει και τους χρήστες από κακόβουλα λογισμικά και επιθέσεις στο διαδίκτυο. Πολλά antivirus επίσης, παρέχουν ειδική προστασία για τα παιδιά με υπηρεσίες γονικού ελέγχου για διάφορες σελίδες ή εφαρμογές. Ειδικά για τις μικρότερες ηλικίες ο γονικός έλεγχος αποτελεί πολύ σημαντικό εργαλείο, που μπορούμε να το ενεργοποιήσουμε και μέσα από τις ίδιες τις εφαρμογές προγραμμάτων.
• Όσον αφορά στα βιντεοπαιχνίδια, διερευνούμε το περιεχόμενο των παιχνιδιών που επιλέγει το παιδί, εξετάζουμε αν προάγουν την επιθετικότητα ή κρύβουν άλλους κινδύνους και βρίσκουμε εναλλακτικές πιο ασφαλών παιχνιδιών.

Βρίσκοντας ενναλακτικές

• Υπενθυμίζουμε στα παιδιά μας ότι το διαδίκτυο και τα βιντεοπαιχνίδια είναι απλά μία εναλλακτική για να περάσουμε τον ελεύθερο χρόνο μας. Προσπαθούμε να τα ενθαρρύνουμε να εμπλακούν και σε άλλες δραστηριότητες, ανάλογα και με την ηλικία τους. Λογοτεχνικά βιβλία, επιτραπέζια παιχνίδια, χειροτεχνίες και κατασκευές, σωματική άσκηση είναι μερικές από αυτές, οι οποίες μάλιστα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη σωματική, συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών.
• Προγραμματίζουμε μέρες ή ώρες στο σπίτι χωρίς τεχνολογία. Τις καθημερινές ίσως είναι πιο δύσκολο, ειδικά σε περίπτωση που τα παιδιά κάνουν τηλεκπαίδευση και οι γονείς τηλεργασία. Ωστόσο, προσπαθούμε να βρούμε έστω και μία ώρα κάθε μέρα που δεν θα χρησιμοποιούμε τις ηλεκτρονικές συσκευές. Σε κοινές στιγμές και δραστηριότητες κρατάμε επίσης μακριά τα κινητά τηλέφωνα, υπολογιστές και τάμπλετ.

Δεν ξεχνάμε ότι το διαδίκτυο και τα βιντεοπαιχνίδια έχουν και θετικές πλευρές. Ο στόχος δεν είναι να αποκλείσουμε εντελώς αυτές τις δραστηριότητες, αλλά να «κρατήσουμε τις ισορροπίες». Για αυτόν τον λόγο είναι σημαντικό να βρούμε δημιουργικούς τρόπους αξιοποίησης του διαδικτύου και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών. Μπορούμε μάλιστα να ανακαλύψουμε μαζί με τα παιδιά μας διάφορους τρόπους να επωφελούνται από το διαδίκτυο ή τα βιντεοπαιχνίδια. Ειδικά για τις μικρότερες ηλικίες, το διαδίκτυο και τα βιντεοπαιχνίδια μπορούν να βοηθήσουν την επικοινωνία και την εκπαίδευση και να προάγουν την ψυχική και σωματική μας υγεία.

Σε περίπτωση που θεωρούμε ότι το ζήτημα είναι πιο σοβαρό και δεν είμαστε σε θέση να το αντιμετωπίσουμε μόνοι μας, δεν διστάζουμε να ζητήσουμε τη βοήθεια κάποιου επαγγελματία υγείας ή ψυχικής υγείας.

Διαβάστε περισσότερα στο θέμα «Βάζοντας σωστά τα όρια στη χρήση του διαδικτύου σε παιδιά και εφήβους»

Για τη δημιουργία του παρόντος αξιοποιήθηκαν περισσότερες από 20 επιστημονικές πηγές οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι: Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, UNICEF, Saferinternet4kids.gr, Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρεία, Περιοδικό Τετράδια Ψυχιατρικής, Επιστημονικά περιοδικά Ψυχολογίας & Ψυχιατρικής.