Οδική Ασφάλεια: Τι είναι ο Οδηγικός Θυμός και πως την επηρεάζει;

Για πολλούς από εμάς η οδήγηση αποτελεί καθημερινή δραστηριότητα για να ανταποκριθούμε στις υποχρεώσεις μας και κυρίως στην εργασία μας. Η χρήση ΙΧ ή μηχανής, ιδίως σε περιοχές με ελλιπή δημόσια συγκοινωνία και Μ.Μ.Μ., έχει καταστεί αναγκαία για πολλούς, είτε στις πόλεις είτε στην επαρχία. Πέραν της λειτουργικότητάς της, η οδήγηση προσφέρει επίσης ευχαρίστηση και μπορεί να δράσει ανακουφιστικά σε ψυχικό και γνωστικό επίπεδο. Καθώς επικεντρωνόμαστε στην οδήγηση, ελαττώνονται οι άλλες σκέψεις, ενώ ταυτόχρονα ενισχύεται μια αίσθηση αυτονομίας.

Δυστυχώς, παρά τα αδιαμφισβήτητα οφέλη της οδήγησης, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, τα αυτοκινητιστικά ατυχήματα αποτελούν την κύρια αιτία θανάτου για τους νέους κάτω των 30 ετών παγκοσμίως. Η Ελλάδα, σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία, βρίσκεται πάνω από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο στα ατυχήματα, σημειώνοντας μάλιστα αύξηση κατά το 2021. Είναι ζωτικής, λοιπόν, σημασίας να κατανοήσουμε τους παράγοντες που επηρεάζουν την οδική ασφάλεια και να προωθήσουμε ενεργά τη συνείδηση, αλλά και την υιοθέτηση της υπεύθυνης συμπεριφοράς στον δρόμο, προασπίζοντας την υγεία και την ασφάλεια όλων μας, καθώς και το περιβάλλον.

Σε περίπου 95% των τροχαίων ατυχημάτων στην Ευρώπη φαίνεται ότι ευθύνεται μονομερώς ή συμπληρωματικά ανθρώπινος παράγοντας. Ωστόσο, είναι πολλοί οι παράγοντες που επηρεάζουν την οδική ασφάλεια. Περιλαμβάνουν ατομικούς, όπως η συμπεριφορά του οδηγού, οι δεξιότητές του, η ψυχική και σωματική του υγεία, και η στάση του απέναντι στην ασφάλεια, καθώς και μη ατομικούς παράγοντες όπως οι οδικές συνθήκες, η κίνηση, οι υποδομές, η συντήρηση των οχημάτων, η συντήρηση και η σήμανση των δρόμων, η επιβολή του νόμου και οι καιρικές συνθήκες. Σε αυτό το άρθρο, αναγνωρίζοντας την πολυπλοκότητα και αλληλεπίδραση αυτών των παραγόντων, επικεντρώνουμε την προσοχή μας στις συναισθηματικές καταστάσεις που μπορεί να επηρεάσουν την οδική ασφάλεια, ειδικότερα στον οδηγικό θυμό. Συζητάμε πώς ο θυμός, ως οδική συμπεριφορά, μπορεί να προκαλέσει επικίνδυνες καταστάσεις, αναδεικνύοντάς τον ωκρίσιμο παράγοντα στην οδική ασφάλεια.

Τι είναι η οδική συμπεριφορά και γιατί είναι σημαντική;

Η οδική συμπεριφορά αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο οδηγεί στον δρόμο. Περιλαμβάνει τις επιλογές και τις ενέργειές του κατά τη διάρκεια της οδήγησης, οι οποίες μπορεί να είναι είτε εκούσιες είτε ακούσιες. Η οδική συμπεριφορά κατηγοριοποιείται συνήθως ως ασφαλής, επικίνδυνη, ή ακόμα και επιθετική.

Η οδική μας συμπεριφορά χαρακτηρίζεται ως ασφαλής, όταν τηρούμε τους κανόνες οδικής κυκλοφορίας, διατηρούμε μια λογική ταχύτητα, κάνουμε κατάλληλη χρήση σημάτων και δίνουμε προτεραιότητα στην ασφάλεια του εαυτού μας και των άλλων. Ασφαλής οδήγηση σημαίνει να αποφεύγουμε επικίνδυνες συμπεριφορές, όπως απότομες αλλαγές ταχύτητας, επικίνδυνες αλλαγές λωρίδας, οδήγηση υπό την επήρεια αλκοόλ και ουσιών, καθώς και απροσεξία. Αντίθετα, η επιθετική οδήγηση περιλαμβάνει επικίνδυνες ενέργειες, όπως απότομες αλλαγές ταχύτητας και εκδηλώσεις εχθρότητας που συνήθως καθοδηγούνται από ανυπομονησία ή επιθυμία για κυριαρχία. Τέλος, η επικίνδυνη οδήγηση είναι μια ακραία μορφή επιθετικής οδήγησης περιλαμβάνοντας σκόπιμες αποκλίσεις από ασφαλείς πρακτικές, όπως υπερβολική ταχύτητα και σκόπιμες παραβιάσεις των κανόνων οδικής κυκλοφορίας. Ο κύριος παράγοντας που φαίνεται να συνδέεται με την επιθετική και, κατ’ επέκταση, επικίνδυνη οδική συμπεριφορά είναι ο θυμός.

Οδηγικός θυμός

Ο οδηγικός θυμός, επίσης γνωστός ως "road rage," αντιπροσωπεύει μια έντονη συναισθηματική κατάσταση που περιλαμβάνει το αίσθημα θυμού κατά τη διάρκεια της οδήγησης. Παρόλο που δεν ταυτίζεται με την επιθετική οδήγηση, αποτελεί μια άκρως έντονη μορφή αυτής. Ο οδηγικός θυμός περιλαμβάνει τα εξής στοιχεία:

• Εκδήλωση συναισθημάτων με φωνές, υπερβολική χρήση της κόρνας, άσεμνες χειρονομίες και απειλές.
• Επικίνδυνες ενέργειες που περιλαμβάνουν την «κοντινή» οδήγηση στο μπροστινό όχημα, τον αποκλεισμό άλλου οχήματος, ώστε να μην μπορεί να χρησιμοποιήσει λωρίδα κυκλοφορίας, την καταδίωξη άλλου οχήματος ή την εκτροπή του από τον δρόμο, καθώς και τη σκόπιμη σύγκρουση με άλλο όχημα.
• Απειλητικές ενέργειες εκτός οχήματος που περιλαμβάνουν το σταμάτημα ενός οχήματος στο πλάι ή στη μέση του δρόμου, έξοδο από το όχημα με σκοπό την απειλή, την επίθεση ή τον τραυματισμό άλλου οδηγού, επιβάτη, πεζού, ποδηλάτη ή οποιουδήποτε άλλου ατόμου.

Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τον οδηγικό θυμό?

Ο θυμός, για πολλούς από εμάς, αποτελεί ένα οικείο συναίσθημα. Ωστόσο, ο θυμός λειτουργεί συχνά ως ένδειξη για κάτι άλλο που μπορεί να συμβαίνει στη ζωή μας. Aν εξετάσουμε πιο προσεκτικά, ενδεχομένως συχνά να ανακαλύψουμε και άλλα συναισθήματα που κρύβονται πίσω από τον θυμό.

Έτσι, και στο πλαίσιο της οδήγησης, ο θυμός που μπορεί να νιώθουμε ενδέχεται να συνδέεται με άλλους παράγοντες ή συναισθήματα και να μην συνδέεται άμεσα με θέματα που προκύπτουν κατά την οδήγηση. Το άγχος ή το έντονο στρες από την καθημερινότητα μπορεί να οδηγήσουν σε θυμό και επιθετικότητα. Για παράδειγμα, όταν καθυστερούμε σε κάποια συνάντηση, στην εργασία μας, σε κάποια υποχρέωση ή αργούμε να επιστρέψουμε σπίτι μας, συχνά βρίσκουμε τον εαυτό μας να αντιδρά με αγενή ή υποτιμητικό τρόπο έναντι άλλων οδηγών. Άλλοι παράγοντες περιλαμβάνουν το εργασιακό άγχος, καθώς για πολλούς η οδήγηση αποτελεί το μέσο για να μετακινηθούν από και προς τη δουλειά τους, το άγχος για τις καθημερινές υποχρεώσεις, η συναισθηματική πίεση, αλλά και η τάση μας να μεταφέρουμε τον θυμό που οφείλεται σε συγκεκριμένο λόγο σε άλλες καταστάσεις.

Επιπλέον, ο οδηγικός θυμός συνδέεται συνήθως με την κατανάλωση αλκοόλ ή άλλων ουσιών που σχετίζονται με ακατάλληλη οδήγηση, όπως η οδήγηση σε υψηλές ταχύτητες, η ανεύθυνη οδήγηση, η προσβλητική γλώσσα και άλλες αντικοινωνικές ενέργειες προς άλλους οδηγούς. Αυτό αυξάνει σημαντικά τον κίνδυνο ατυχημάτων. Η ηλικία και το φύλο φαίνεται επίσης να αποτελούν σημαντικούς παράγοντες. Οι νεότεροι σε ηλικία και οι άνδρες οδηγοί φαίνεται να βιώνουν πιο έντονο θυμό και να επιδεικνύουν πιο συχνά επιθετικές συμπεριφορές σε σχέση με τους μεγαλύτερους σε ηλικία οδηγούς και τις γυναίκες.

Ο οδηγικός θυμός, όμως, δεν είναι μόνο έκφραση ψυχολογικών χαρακτηριστικών και δεν είναι μόνο θέμα ατομικής ευθύνης. Παράγοντες περιβάλλοντος, όπως η αυξημένη κίνηση και η κυκλοφοριακή συμφόρηση, η κακή κατάσταση του δρόμου, οι δυσμενείς καιρικές συνθήκες (όπως έντονη βροχή ή χιόνι), η έλλειψη κατάλληλης οδικής σήμανσης, καθώς και η έλλειψη επαρκούς υποδομής, όπως πάρκινγκ ή λωρίδες κυκλοφορίας, μπορούν να δημιουργήσουν επιπλέον άγχος και θυμό. Ως αποτέλεσμα, η οδήγηση γίνεται πιο επιβαρυντική και δυνητικά επικίνδυνη, αυξάνοντας τα συναισθήματα στρες και θυμού.

Tέλος, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι η οδήγηση αποτελεί ένα σύνολο συμπεριφορών που αναπτύσσονται με βάση τα πολιτιστικά πρότυπα της κοινωνίας και κληρονομούνται από γενιά σε γενιά. Σε ορισμένες κοινωνίες, για παράδειγμα, η έκφραση του οδηγικού θυμού και ο ίδιος ο οδηγικός θυμός μπορεί να θεωρούνται "φυσιολογικές" αντιδράσεις.

Πώς μπορώ να διαχειριστώ τα συναισθήματα του θυμού κατά τη διάρκεια της οδήγησης;

Ενδεχομένως, το να μην θυμώνουμε καθόλου κατά τη διάρκεια της οδήγησης να μην είναι ρεαλιστικό. Η καθημερινότητα και οι υποχρεώσεις μας, σε συνδυασμό με τις συνθήκες του περιβάλλοντος, τις μεγάλες αποστάσεις και την κυκλοφοριακή συμφόρηση, μας επιβαρύνουν και είναι λογικό να προκαλούν σε ορισμένες περιπτώσεις ένταση και θυμό. Το ζήτημα είναι περισσότερο πώς μπορούμε να μάθουμε να διαχειριζόμαστε όσο το δυνατόν καλύτερα αυτά τα συναισθήματα, ειδικά αν αντιμετωπίζουμε καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, προκειμένου να μην θέτουμε σε κίνδυνο τους άλλους αλλά και τους εαυτούς μας.

Παρακάτω, παρουσιάζονται μερικές πρακτικές συμβουλές για το πώς μπορούμε να διαχειριστούμε αυτά τα συναισθήματα:

• Καλύτερη οργάνωση του χρόνου μας: Συχνά, ο θυμός προκύπτει από πιθανές καθυστερήσεις ή βιασύνη λόγω της κίνησης. Φροντίζουμε να δίνουμε τον απαραίτητο χρόνο, ξεκινώντας νωρίτερα και αποφεύγοντας όσο γίνεται το να “μπλέξουμε” στην κίνηση.
• Προετοιμασία και πληροφορίες: Ελέγχουμε τις διαδρομές και τις οδηγίες πριν ξεκινήσουμε, ειδικά αν κατευθυνόμαστε προς άγνωστα μέρη. Η προετοιμασία μπορεί να μειώσει τον θυμό που προκαλείται όταν “χάνουμε τον δρόμο”.
• Αναγνωρίζουμε τι πυροδοτεί τον θυμό μας: Συνήθως, πριν εμπλακούμε σε μια κατάσταση θυμού, το σώμα μας αρχίζει να αντιδρά, βιώνουμε ένταση, και αυξάνεται η θερμοκρασία μας ή οι καρδιακοί μας παλμοί. Σε αυτήν τη στιγμή, είναι σημαντικό να κάνουμε ένα βήμα πίσω, να δείξουμε ψυχραιμία προσπαθώντας να κατευνάσουμε τον θυμό και να δούμε τι μπορεί να προκάλεσε αυτήν την αντίδραση.
• Ακούμε μουσική ή podcast: Εάν νιώθουμε ότι αυτό μας χαλαρώνει και δεν μας αποσπά την προσοχή από την οδήγηση, μπορούμε να ακούμε ραδιόφωνο και εκπομπές που μας ενδιαφέρουν. Μπορούμε να δημιουργήσουμε μια λίστα με μουσικές που μας ηρεμούν και μας αρέσουν ή μια σειρά από podcasts που ενδεχομένως να μην έχουμε το χρόνο να ακούσουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας.
• Κάνουμε στάση σε ασφαλές μέρος: Εάν αντιληφθούμε την εκδήλωση σωματικών αντιδράσεων (αίσθημα σφιξίματος στο στομάχι ή στο στήθος, αυξημένος και γρήγορος καρδιακός παλμός, σφιγμένοι μύες, υψηλή θερμοκρασία σώματος, εφίδρωση) ή σε περιπτώσεις ήδη έντονου θυμού, κάνουμε ένα διάλειμμα σε ασφαλές μέρος για να ηρεμήσουμε πριν συνεχίσουμε την οδήγηση.
• Κοιτάμε τι μπορεί να κρύβεται πίσω από τα συναισθήματα του θυμού μας: Εξετάζουμε τη βαθύτερη προέλευση του θυμού μας. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο θυμός συχνά λειτουργεί ως πρώτη αντίδραση, κρύβοντας άλλα συναισθήματα, όπως άγχος, ανησυχία, στρες ή θλίψη, συναισθήματα που μπορεί να είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε, να εκφράσουμε και να επεξεργαστούμε. Σε αυτό το πλαίσιο, η αναγνώριση και η κοινοποίηση των συναισθημάτων μας σε ανθρώπους που μας προσφέρουν ασφάλεια είναι ουσιώδης. Επιπλέον, αν κρίνουμε ότι χρειαζόμαστε περαιτέρω υποστήριξη, δεν διστάζουμε να αναζητήσουμε τη βοήθεια ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας.

Είναι απαραίτητο να κατανοήσουμε την επικινδυνότητα της επιθετικής οδήγησης και του θυμού στον δρόμο. Μερικές φορές, τα συναισθήματα θυμού κατά τη διάρκεια της οδήγησης μπορεί να είναι αναπόφευκτα. Ίσως, κατά καιρούς, όλοι μας να έχουμε βρεθεί σε θέση να μιλήσουμε με άσχημο τρόπο σε κάποιον άλλο οδηγό, να προσπεράσουμε επειδή βιαζόμαστε ή ακόμα και να πατήσουμε επίμονα την κόρνα επειδή “κολλήσαμε" κάπου στον δρόμο. Επίσης, η εικόνα οδηγών που βρίσκονται υπό συναισθηματική ένταση και ενδέχεται να επιτεθούν, κυρίως λεκτικά, ο ένας στον άλλο χωρίς σαφή λόγο είναι οικεία, καθώς το πιθανότερο είναι ότι έχουμε γίνει μάρτυρες τέτοιων περιστατικών. Συχνά, αυτές οι αντιδράσεις οφείλονται σε άλλα θέματα και εκδηλώνονται με τη μορφή θυμού κατά τη διάρκεια της οδήγησης, ή μπορεί να ενταθούν λόγω της κυκλοφοριακής κατάστασης, ειδικά σε μεγάλες πόλεις και πολυσύχναστους δρόμους κατά τις ώρες αιχμής. Ωστόσο, ο οδηγικός θυμός είναι άμεσα συνδεδεμένος με την επιθετική οδήγηση, θέτοντας σε κίνδυνο τόσο εμάς και τους συνεπιβάτες μας στο όχημα όσο και άλλους οδηγούς και πεζούς. Γι' αυτό, είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε αυτά τα συναισθήματα και να αναζητούμε τρόπους που θα μας βοηθήσουν να τα επεξεργαστούμε και να τα διαχειριστούμε όσο το δυνατόν καλύτερα.

Για τη δημιουργία του παρόντος αξιοποιήθηκαν περισσότερες από 20 επιστημονικές πηγές οι σημαντικότερες εκ των οποίων είναι Αμερικάνικη Ψυχολογική Εταιρεία (https://apa.org/), National Highway Traffic Safety Administration (https://www.nhtsa.gov/), Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (https://www.who.int),  PsychologyToday (https://www.psychologytoday.com/), Royal MelbourneHospital (https://www.thermh.org.au/) και άλλα Επιστημονικά Περιοδικά Ψυχολογίας.